Có chị bạn gốc Đàlạt kể; đã đọc đi đọc lại mấy lần bài mình kể về cái bûche de Noël được ăn lần đầu tiên trong đời tại Đàlạt. Thậm chí chị ta gửi mua cuốn sách Mực Tím Sơn Đen do Chử Nhị Anh và Huyền Ma Sơ biên soạn và xuất bản về những ký ức một thời sinh sống tại Đàlạt của mình.
Bài đầu tiên chị ta đọc là bài “Bûche de Noël “ khiến mình cảm động. Chị ta nêu lý do là mình có kể về những người mà chị ta quen biết khi xưa, nhắc lại những kỷ niệm với họ. Như ai nói ký ức còn nguyên, chỉ có chúng ta thay đổi qua năm tháng.
Mình không biết bao nhiêu người mua cuốn Mực Tím Sơn Đen vì không có nhuận bút. Chỉ biết có một anh bạn học với đồng chí gái ở Sàigòn, có gửi mua qua Amazon và vài chị bạn quen đã nói có mua nhưng ở xa nên cũng không cần chữ ký tác giả.
Có người lâu lâu gửi một tấm ảnh cũ Đàlạt, hỏi mình thêm tin tức về Đàlạt ngày xưa khiến mình thất kinh vì đã xa Đà Lạt trước 75. Có hình thì biết, có hình thì không. Điển hình mấy tấm ảnh của Mộ Thập Tự là mình ngọng vì khi xưa, không bao giờ đến đây, thậm chí là biết đến.
Xin nhắc lại là khi xưa, thời chiến tranh thì Việt Cộng đóng quân đâu trong Núi Voi, an ninh không tốt thêm di chuyển rất khó khăn. Lâu lâu Việt Cộng chận đường, đặt mìn khiến quốc lộ bị tăng-bo. Do đó đa số dân làm ăn, có xe hàng chạy Sàigòn-Đàlạt đều cúng tiền cho Việt Cộng và sau 75, được Việt Cộng tuyên dương là Tư Sản Dân Tộc. Có người Đàlạt gửi tài liệu danh sách của các vị này, sau cũng bỏ Cách Mạng chạy hết ra hải ngoại.
Vừa đăng lên Dalat Historic thì có ông Mỹ, cựu binh sĩ mỹ đóng quân tại phi trường Cam Ly khi xưa, gửi tấm bản đồ, cho biết gần thác Datanla, nhìn xuống đèo Prenn như một chị cho mình biết. Ông ta kể là nghe một gia đình người Pháp xây nhưng rồi bỏ chạy vì chiến trận. Nếu anh chị nào biết thì xin bổ túc thêm.
Xem bản đồ này thì Mai Vuông Tròn đúng về tấm ảnh đường vào Đàlạt đầu tiên là đi qua chỗ này mà Việt Cộng đặt tên ngày nay là Khe Sanh. Nơi mấy tháng trước bị sạt lỡ, họ mới lên án mấy ông chủ thầu vô trách nhiệm gì đó nhưng chắc sẽ huề vốn khi dân tình quên dần.
The cross is marked on map 6632-1. Nearby is a feature labeled as a corral. I was told the cross was built as a tomb/crypt for the French family that owned the farm/ranch but the family fled long before it was needed. The 3rd interesting feature on this map is the site listed as "ruins" which I have no idea as to the history of.
( from Steve Boering ỏ Dalat Historic Group)
Nếu ông mỹ nói đúng thì có thể là ông Tây dạy mình năm 10 ème, tên Didier thì phải. Mình nhớ có lần cả lớp đến nhà ông ta vào mùa lễ giáng sinh ở đèo Prenn. Vợ ông ta cho cả lớp uống sô-cô-la Tây. Lần đầu tiên được uống sô-cô-la Tây khiến mình nhớ đời. Hình như có cô cháu nội hay ngoại của cụ Sâm ở đường HÙng Vương, đứng lên đọc thơ bài gì về Noel. Sau Mậu Thân nghe nói ông ta suýt bị Việt Cộng bắt hay sao đó rồi đem gia đình về Tây. Mình có thấy hình ông ta trong các hội ngộ của nhóm yersinien tại Pháp. Chưa bao giờ gặp lại ông ta.
Lớn lên, mình có chiếc xe máy BS màu đỏ, mua lại của anh Sửu, hàng xóm nên một vài người bạn học cũ còn nhớ tới mình nhờ chiếc xe đó. Xe này được anh Sửu, thợ máy độ lại, cưa ống bô nên chạy đến đâu là thiên hạ nghe đến nấy vì kêu to. Khi gặp lại anh Toàn, con bác Tô đường Thi Sách, anh ta nhớ ngày xưa mình chạy xe này, bận bộ đồ kaki màu vàng.
Bridge Stone o Dalat nổi tiêng nhất la xe cua Mr Pham Dang Luc, (Phu khao o Vien DH Dalat,la surveillant o Yersin,vè cung la Trung uy biêt phai day hoc riêng cho con TKtruong kiêm Tinh thi truong,Dai ta Nguyên Hop Doàn)duoc gan guidon cao easy ryder,va xoay piston,kê dên la chiec BS cua Trân minh Mân(con thieu ta TMGia,so 6 Nguyen tri phuong duong xuong deo Prenn)la HS Yersin truoc khi du hoc o France,moi lan di hoc xuông dôc Nguyen truong Tô lang ôm cua cercle sportif thây lac mat,bà Dang ban vai la ma cua anh em thang Dinh hoc yersin ,nghe noi sau nay dêu la thây giao thoi VC,nhg sap vai trong cho gôm co My Luong(cô My la vo Ô Ta van Thanh lam rang o duong Duy Tan kê bên Nha si thieu ta Trân Tu),doi diên ngay cau thang xuông cho duoi la Yên Son,ke ben Yen Son ban quân ao vien tro cua 2 chi em ba Tu va ba Nam nha sô 83 Ham nghi(nhg nguoi nay con song cung tren 100 tuoi)bà Tu la ma cua Kiêt danh trông cho ban nhac Les Viathans(gom Giang,Tin thot,Mai nham,Ngoc Thanh,Kiêt),day ban vai giua cho gôm Nghia Trung(Quach ai Trung,yersinien)Bich Dao,Ha Noi(chi Uy ,pham Dân,yersinien)doi dien Ha nôi la sap vai cua cô 8,nguoi Huê khg lâp gia dinh,anh em cô 8 làm chu may quan billard duong Duy tân kê bên tiem Laine Thâm my,co tiem vai nôi tiêng nua la tiem Dung Hanh ben hông khu Hoa binh(chi em Dung Hanh la HS Couvent,la em gai Dai uy Binh lam viec o truong Vo bi DLat,kê bên tiêm hot toc cua chi gai 2 chi em sinh dôi Suong Huong,toc demi garcon cung la yersinienne,do la nhg tiêm vai Ad nho toi dau noi toi do,con vê tiem may,duong Ham nghi co ông Trung (nguoi Huê)chu tiem Minh Tân,duong Duy tân co tiêm may âu phuc nu Tuyêt Mai kê bên tiem Laine Trang Nha(Nha hoc Yersin toi 70 thi bi diên),tom lai Ad chi noi lai nhg gi minh biet thoi con o Dalat,Son Nguyên thây co gi khg ôn thi sua la nhé,Ad khg biêt bo dâu tiêng VN xin moi nguoi thông cam,hinh duoi la ban nhac Yersiniens nguoi dan guitare dung giua la Dang vu Binh,chau cu Khâm ,ty côn chanh day cours particulier ma Son USA da nêu ra khi noi vi petit lycee ( Nguyễn Anh Dũng bổ túc)
ông thần này ở xóm Địa Dư, gần nhà mình, học trên mình mấy lớp, con của bác Tước đi chiếc xe Vespa hay Lambretta, nay ở MOntreal. Ông thần có hẹn tháng 12 chạy qua Cali, mình nói ngủ lại nhà mình cho đỡ tốn tiền khách sạn. Hình như anh chàng đi lính cho tiểu khu Đà Lạt trước 75 nên am hiểu khá nhiều về Đà Lạt dạo ấy. Lần trước ông thần sang nhưng không gặp được. Kỳ này nếu gặp, chắc mình sẽ biết nhiều chuyện Đà Lạt khi xưa, sẽ kể lại.
Mình bỏ hình lên bờ lốc thì có người gửi tiếp 2 tấm ảnh rõ hơn, trên đồi hay núi nhìn xuống đường đèo Prenn. Cây thánh giá được làm bằng đá hay tráng xi măng, được dựng trên một cái hầm đá. Họ chú thích là do một ông cố đạo người Tây thực hiện. Có người lại cho biết là các người đi phượt đến đó rồi tạo ra những huyền thoại để câu du khách nên mình cũng không biết có đúng hay không. Ai biết thì cho em hay để bổ túc thêm.
Mấy cây thánh giá kiểu này thường được thấy tại âu châu hay mỹ châu, được xây dựng trên núi, thường ở cạnh các con đường để thiên hạ đi ngang thấy biểu tượng của Chúa Ki-tô. Xe gắn máy dạo đó chỉ 50 phân khối nên chạy xuống đèo Prenn là oải rồi. Chạy về Tùng Nghĩa là phải ngừng dọc đường để cho máy nguội. Qua Campuchia thấy dân lái xe tuk tuk độ cái bình nước để làm nguội máy để có thể chạy xa.
Gần nhà mình, trên xa lộ 91 chạy hướng Đông, ban ngày thì không để ý nhưng ban đêm thì thấy có một cây thánh giá được thắp đèn sáng rực trên núi đồi, cạnh xa lộ rất hùng vĩ, giúp mình chạy xe chậm lại như mỗi lần có xe chạy sang làn xe của mình một cách vội vã, khiến mình phải cầu nguyện Phật Quán Thế Âm, giúp mình định tình lại.
Điểm ngạc nhiên là mình nhận được tin nhắn của nhiều người trẻ, muốn biết thêm về lịch sử Đàlạt trước 75. Họ cho biết là bố mẹ họ biết chút chút, anh chị lớn thì nhớ tạm tạm nên phải tìm tòi thông tin về Đàlạt xưa để hiểu rõ hơn vì không tin tưởng vào tin tức sau 75.có anh nào hỏi muốn đọc bài viết về Đà Lạt trên YouTube thì mình kêu cứ tự nhiên. Hôm tước, có một anh có thời sống tại Đà Lạt, gửi cho mình một video của ông nào đọc bài mình viết về thiết tá Lê Xuân Phong, con hùm xám Đà Lạt. Mấy người gốc Đà Lạt, xa xứ nay lại già yếu, mắt kém, đọc bài không được, có ai thâu chuyện kể về Đà Lạt thì chắc họ vui.
Mình mới tham gia nhóm Dalat Historic của cựu chiến binh mỹ, mới khám phá ra ông phi công trực thăng quyên tiền để trao học bổng cho hai nữ sinh nghèo của trường Bùi Thị Xuân. Mấy người mỹ này yêu cầu mình viết bằng anh-ngữ cho họ đọc vì dùng gú-gồ để thông dịch là họ ngọng. Mình chỉ tóm tắt bằng anh-ngữ cho họ khi chia sẻ. Cho thấy ai đã đến Đàlạt trước 1975 dù người Mỹ, người ngoại quốc cũng đều có nhiều kỷ niệm đẹp và vẫn theo dõi tin tức về Đàlạt.
Mình không biết có nên tiếp tục viết thêm về Đàlạt vì sợ phải đọc thêm tài liệu tây ta về Đàlạt, không có thì giờ đọc những gì mình thích. Gần đây mình tìm ra một trang nhà của tây chuyên bán bưu thiếp (carte postale) cũ thì khám phá ra mấy ngàn tấm bưu thiếp về Việt Nam. Có mấy tấm ảnh đặt thù về người Mọi , người địa phương của Đàlạt trước khi tây khám phá ra vùng này. Đi Mễ kỳ này về, mình muốn học thêm tiếng Tây Ban Nha nên phải đọc sách báo tiếng Tây Ban Nha thêm. Cảm nhận thiếu ngữ vựng khi nói chuyện với người Mễ. Mình kinh nghiệm, cách học một ngoại ngữ để đàm thoại là đọc sách tiểu thuyết của họ để học thêm ngữ vựng.
Lịch sử và nguồn gốc của họ rất hiếm hoi. Đối với tây là đặc thù vì phụ nữ phơi rốn và ngực, đàn ông bận khố nên họ chụp rồi in bưu thiếp để bán cho du khách, gửi về mẫu quốc cho biết những nơi họ đi du lịch bụi,… người Mọi Đàlạt đi trước thế giới văn minh, ngày nay đầm phải ra biển để được topless còn phụ nữ chính gốc Đàlạt đã được tự do phơi ngực trước thời Bảo Đại.
Do đó, ở bùng binh chợ Mới Đàlạt, có các nhà dù để bán quà lưu niệm cho du khách. Thiết kế dỡ vì phải đem hàng về mỗi tối thay vì làm sao người ta đóng cái kiosque khoá lại ban đêm nên không ai thuê cả. Sau này hư nên đập bỏ.
Du khách mua rồi gửi về cho gia đình, bạn bè. Mình khi xưa, sang tây, đi chơi ở đâu đều mua bưu thiếp để gửi cho vài gia đình tây quen. Ngày nay thì cứ xeo-phì rồi bỏ lên mạng ngay. Sau này mình có vẽ tranh rồi in thành thiệp chúc tết, gửi cho bạn bè. Ngày nay thì có sẵn trên mạng, cứ gửi một loạt qua mạng, mất đi tính cách riêng tư, tình cảm về một người bạn. Nói chung ngày nay, tình cảm dành cho bạn bè đều là đại trà. Xong om
Có người yêu cầu mình viết về người Đàlạt xưa, ăn bận ra sao khiến mình thất kinh vì không rành về thời trang. Nhỏ thì mẹ mua áo quần may sẵn ở chợ. Mỗi năm có hai bộ bận rồi theo hệ thống anh truyền em nối, nghĩa là bận chật vì nhiều khi mình trổ giò thì bận không được nên truyền lại đứa em kế.
Lớn lớn một chút thì tiếp thu áo quần cũ của ông cụ. Quần rộng thì lấy dây dừa cột lại. Xong om. Sau này trước khi đi tây, ông cụ mua cho sợi dây nịt ở tiệm ông chà-và ở khu Hoà Bình. Mình quen bận đồ cũ của ông cụ nên sang tây, tây hay cho áo quần phát chẩn bận. 7 năm đi học, mình không tốn tiền mua quần áo, đến khi ra trường thì không thấy họ gọi, kêu đến lấy áo quần nữa. Chán Mớ Đời
Dạo ấy thế hệ bố mình thì hay may áo quần ở tiệm Hoàng Nho hay Văn Gừng trên đường Minh Mạng, còn giới trẻ hơn thì may ở hai anh chàng tên Sơn và Tánh ở xóm đường Hai Bà Trưng, nơi gia đình CÒ Đào và bác Lê Công Oai ở gần xóm mình. Trước khi đi Tây, mình có may bộ đồ vía đầu đời ở hai anh chàng này. Bận lên máy bay đi tây được một lần rồi quăn vì qua Tây thấy cực sến. Quần túm ở trên xoè ở dưới kiểu ông chân voi, rất thịnh hành thời đó với phong trào Hippie tại Đàlạt. Bạn bè tây đầm hỏi là quần áo truyền thống văn hoá xứ mày. Chán Mớ Đời
Dân đại gia Đàlạt thì may ở tiệm Parimode ngay khu Hoà Bình, hình như tiệm may của bác Đoàn Mừng trước hay sau khi dọn xuống đường Minh Mạng, cạnh tiệm sách Liên Thanh. Đường Duy Tân thì có nhà may Anh Thi của ông Thi, bà con chi đó bên ngoại mình. Đường Hàm Nghi thì có nhà may Tân Tân, có cô con gái học chung với mình. Tháng 2 vừa rồi khi đi Sơn Đoòng thì có gặp lại cô nàng với chồng. Mình như hai vợ chồng về Việt Nam ở luôn hay sao đó.
Thường thì thiên hạ ra chợ vào các hàng vải để mua rồi đem đến thợ may. Trong chợ cũng có nhiều người may, rẻ hơn ngoài tiệm. Bên ngoại mình có hai người bán vải ngoài chợ; bà Phúng tiệm Hiệp Thạnh và bà Đàng tiệm Long Hưng ở số 9 và 11 đường Duy Tân. Hai bà này là chị em bạn dâu, bà cụ mình gọi bằng Mợ. Bà Đàng bà con sao bên vợ mình, lại phải gọi vợ mình bằng O. Hôm tước, gặp anh bạn họ Võ, kêu là cháu của rông bà Võ Đình Dung, thầu khoán Đà Lạt, chắc lại bà con chi với bà Đàng.
Mình nghe kể khi ông Võ Quang Tiệm, anh rể của ông Phúng, thời mới vào Đàlạt làm nghề thợ may. Anh của mệ ngoại mình cũng thợ may, nổi tiếng ở Sàigòn, may áo quần cho ông Ngô Đình Diệm, ở đường Thủ Khoa Huân, gần chợ Bến Thành. Hình như bên ngoại mình, cả dòng họ đều là thợ may cả. Em mình sau 75, không được đi học thêm, nên cũng có người học nghề thợ may.
Hai anh em ông Tiềm may quần đùi, gánh ba ngày ba đêm, đi xuống nơi công trường mà họ làm đường sắt Đàlạt-Phan Rang để bán cho thợ làm đường rày. Nhờ chịu khó mà sau này giàu lên, ra buôn bán rượu,.. Thời đó có cọp rất nhiều mà hai ông này gan thật. Đàlạt như một vùng đất hứa của người Huế nghèo nên khi có cơ hội làm giàu thì họ sẵn sàng chịu khó. Gặp mình thì chắc ở nhà kêu vợ đi buôn bán nuôi. Xong om
Nói đến quần áo của người Đàlạt thì phải nhắc đến chiếc áo len, rất đặc thù vì các tỉnh khác ít ai mua áo ấm vì nóng. Đàlạt thì ai cũng bận áo len ra đường gần như quanh năm suốt tháng vì thời tiết đang nóng có thể chuyển mưa hay lạnh. Chiều tối chắc chắn là lạnh.
Mấy bà đi buôn bán ngoài chợ như mẹ mình, thậm chí các bà gánh đồ đi bán đều bận áo dài cả. Khi mình về thăm Việt Nam lần đầu, thấy mẹ mình bận đồ bộ, đón mình ở phi trường khiến mình thất kinh. Còn đâu dáng xưa của phụ nữ Đàlạt.
Học sinh cũng có áo len với đồng phục. Nếu mình không lầm thì trường Bùi Thị Xuân bận áo len màu xanh dương, trường Bồ Đề thì áo len màu đen, trường Hùng Vương thì áo len màu vàng nâu. Đến mùa tựu trường dân Đan áo Đàlạt rất bận, bán không kịp thở. Đa phần mấy bà đều biết đan nên cũng đỡ. Cứ thấy mấy bà ngồi trước cửa nói chuyện bà tám với nhau và cặp kim đan và bó len. Mẹ mình buôn bán ngoài chợ nhưng cũng tranh thủ Đan áo len cho 10 đứa con. Kinh
Hình học sinh Yersin đi phố, chắc dân nội trú, hình thấy trên trang nhà Yersin. Thế hệ trên mình mấy năm. Chắc dân nội trú, ra đường bận complet. Kinh
Trường tư thì không có đồng phục, nhưng đa số đều bận áo dài, ngoại trừ các nữ sinh trường tây thì váy đầm hay quần tây. Ai khá giả thì bận áo blouson, manteau nhưng đến khi quân đội mỹ sang thì có màn bận đồ SIDA, quần áo phát chẩn do người Mỹ tặng mấy nhà thờ. Mấy bà sơ đem ra chợ bán cho thiên hạ cũng như bán gạo cho bà cụ mình. Dân Đàlạt tha hồ mua áo manteau và blouson SIDA.
Dạo ấy ngoài chợ thấy bán áo blouson không quân, phía trong màu cam là thiên hạ mua bận nhiều. Dạo mình học lớp 10-11 thì có loại áo blouson và quần bò maze Chợ Lớn màu tím tím nhạt mà con trai hay bận. Mình nhớ thằng HÙng ở ngã Ba Chùa hay bận áo này.
