Khi mới sang Pháp, hè đầu tiên, kiếm được việc làm hè tại thành phố Mantes La Jolie, cách Paris độ 50 cây số về phía Bắc, giao hàng cho siêu thị Parunis. Công việc hàng ngày là phụ ông tài xế, khiêng hàng giao đồ cho khách hàng. Mình có dịp khám phá ra đời sống người Pháp ngoài thủ đô Paris. Mình nhớ có lần, chỉ có một khách hàng cho buổi chiều nhưng khi vào chung cư thì thang máy bị hư nên mình và ông tài xế, đành phải đem cái nệm, đi cầu thang lên tầng 20 để giao cái nệm. Lên tới lầu 20, ông tài xế và mình chỉ biết xin ly nước uống mệt thở. Chân tay run run còn hơn khi mình leo lên đỉnh Kilimanjaro. Kinh
Lúc đó mình mới nghe Tây đầm nói đến HLM (Habitations à loyer modérées). (HLM) là một hệ thống nhà ở công cộng tại Pháp, được thiết lập để cung cấp nhà ở, giá rẻ cho người có lợi tức thấp. Vấn đề là các chung cư này đều bị vẽ grafitti. Ông tài xế kêu “Sales Bougnoules”, để ám chỉ các người di dân gốc ả rập, đúng hơn là Bắc phi, 3 nước từng là thuộc địa của Pháp (Tunisia, Algérie và Ma-rốc). Ngày nay hình như họ gọi les beurs. Cầu thang máy bị hư hoài vì bị con nít trẻ phá chơi cho vui, qua ngày tháng.
Sau đệ nhị thế chiến, Pháp được Hoa Kỳ giúp vốn qua chương trình Marshall, để xây dựng lại đổ nát trong cuộc chiến. Họ cần nhân công nhiều và đem các người tại thuộc địa cũ qua Pháp để làm việc. Rồi các người này được phép về nước vào mùa hè, lấy vợ hay rước gia đình sang sống chung. Lương bổng không nhiều nên được ưu tiên ở các chung cư HLM. Các chung cư nhiều tầng khiến con nít chới với, bị nhốt ở trong phòng trên lầu cao nên nổi loạn ở tuổi dậy thì, phá phách đủ trò.
Sau lên năm thứ 3, đi làm ở văn phòng kiến trúc của ông thầy, thì có dịp đi xem các công trường chung cư HLM khiến mình thất kinh vì xây cất rất tối giản và rất rẻ tiền nên trẻ con phá phách là banh ngay. Nhất là các hệ thống nước cống, nước, đủ trò,… sau này, họ phải phá vở các chung cư cao tầng ở các thành phố Bobigny hay Nanterre, để xoá bỏ các ổ tội phạm, đúng hơn là Ghetto của giới nghèo. Nghe nói sau đó họ phải xây lại các dãy nhà nhỏ bé hơn. Bên Mỹ, họ cũng xây các chung cư cao tầng cho người nghèo nhưng rồi sau đó phải phá vỡ vì trộm cắp, tội phạm lên cao. Cho nên khi đi Hương Cảng mình rất lạ khi thấy những chung cư cao ngất trời mà không xẩy ra chuyện gì. Có lẻ người Tàu họ chỉ đi làm rồi về ngủ, ít con nít. Mình có ngủ lại nhà căn hộ một anh bạn gốc đài Loan, làm ăn ở Trung Cộng, có văn phòng ở Hương Cảng. Anh ta kêu chung cư của anh ta ở là thuộc dạng khá, nhưng thấy cũng ớn lắm.
HLM được hình thành bởi các tư tưởng của xã hội chủ nghĩa, ảnh hưởng của chủ nghĩa tương lai từ Ý Đại Lợi (futurismo). Hình ảnh các nhà máy với ống khói được đề cao, xem khoa học như một tôn giáo mới của loại người, kèm theo những chung cư cao ngất trời, thu gọn các hạ tầng cơ sở để dễ quy hoạch, rẻ tiền. Thậm chí như mình khi xưa cũng bị mê hoặc làm luận án tại Ý Đại Lợi với một thành phố mới như một bức tường thành, có xe lửa chạy trên thành,… kết nối với Milano.
Khi kỹ nghệ được phát triển, máy móc bắt đầu thay thế con người thì nông dân rời bỏ quê đồng ra thành thị để kiếm việc làm trong các xưởng máy. Hiện tượng này xảy ra khắp thế giới khi bắt đầu kỹ nghệ hoá. Ngày nay chúng ta thấy người di dân lậu từ các nước như Mễ Tây Cơ, và Trung Mỹ ồ ạt trốn qua Hoa Kỳ để kiếm việc làm. Đa số là nông dân cả. Người Mỹ trắng thì không chịu làm các việc khó nhọc đồng án nên di dân lậu lãnh hết. Thay vì đem các nhà máy sản xuất qua tàu, họ nên đem qua Mễ, giúp người nông dân Mễ có công ăn việc làm, khỏi chạy qua Hoa Kỳ. Nay họ đóng cửa nhà máy tại Trung Cộng, thì người Tàu lại chạy qua Mễ rồi qua Hoa Kỳ. Ngày nay, người Mỹ ước tính có trên 5 triệu dân di cư lậu tại california. Chính quyền của ông Biden vừa mới thông báo cho các người nhập cư lậu mà lấy vợ có quốc tịch Mỹ được thành công dân Hoa Kỳ. Còn ông Trump thì hô hào đuổi cổ về nước. Hai cách để câu phiếu cho bầu cử năm nay. Sau đó thì chưa biết ra sao. Ecuador vừa tuyên bố là không cho người Tàu du lịch xứ họ miễn chiếu khán để tránh trường hợp, họ bỏ trốn qua biên giới rồi lên đến Hoa Kỳ.
Khi nông dân bỏ làng vào thành thị để kiếm việc làm thì chính quyền phải xây cất và yểm trợ tiền bạc cũng như thuế để các nhà đầu tư hăng hái bỏ tiền xây cất. Năm 1912, tại pháp có ra đạo luật Bonnevay, giúp chính quyền địa phương xây cất chung cư công cộng. Khởi đầu cho hệ thống HLM. Chúng ta thấy Trung Cộng xây cất các chung cư cao tầng để chuẩn bị các người dân từ nông thôn vào thành phố. Nay họ phải đóng cửa các hãng sản xuất hàng cho các công ty Mỹ và Âu châu nên bù trớt.
Có anh bạn gốc tàu, kể là về quê anh ta, nơi trồng trà của Trung Cộng. Mướn người làm việc trong các cơ sở trà rất khó, dù trả lương cao, cho nhà ở. Buồn quá, thanh niên muốn vào thành phố sống dù lương thấp, nhà cửa chật chội.
Sau thế chiến thứ 2, với chương trình Marshall, tái thiết Tây Âu, người Pháp cần nhân công rẻ nên nhập cảnh các thanh niên khoẻ mạnh từ các thuộc địa cũ để làm việc trong các nhà máy của Renault, Citroen,… các xưởng này đều ở ngoại ô các thành phố nên các kiến trúc sư mới thành lập các thành phố mới (villes nouvelles) với hàng trăm HLM ở ngoại ô, gần nhà máy. Các kiến trúc sư tả khuynh, tha hồ áp dụng các chương trình thể phương cách xã hội chủ nghĩa. Dạo ấy các kiến trúc sư thiên tả rất hãnh diện về các chung cư Nanterre, Bobigny,… sau này họ đều đập bỏ.
Vấn nạn là các chỗ này là ổ của các công đoàn lao động, Đảng cộng sản nên chính phủ hữu khuynh kệ xác họ, lơi là,…dần dần các vùng này rất khó vào như khu vực Saint Denis, ngoại ô phía Bắc Paris.
Năm 1950, luật HLM ra đời nhằm cung cấp nhà ở cho những người có thu nhập thấp và từ những năm 1960 đến 1970, nước pháp xây dựng rất nhiều chung cư cao tầng ở ngoại ô các thành phố lớn, có kỹ nghệ như Mantes La Jolie.
Vào thập niên 1970, khi mình sang Pháp học thì tình hình, hậu quả của xây cất HLM bắt đầu hiện ra. Các tệ đoan xã hội, sự cô lập của các khu vực này với thành phố như chả có gì được xây xung quanh như xi nê, chợ búa. Điển hình trước khi đi Tây, mình có ghé thăm một gia đình hàng xóm khi xưa, dọn về Sàigòn, ở cư xá Thành Đa. Mình nhớ dạo đó chỉ có mấy chung cư được xây cất, không có chợ gì cả như ngày nay. Được cái là đứng nhìn ra sông Sàigòn. Khi mình đi làm ở Mantes La Jolie thì tối hay cuối tuần chả biết đi đâu vì thành phố nhỏ. Còn những người sống trong các HLM thì càng xa thành phố, không có gì cả khiến giới trẻ tụ nhau lại rồi phá phách thêm các ông thần thuộc Đảng xã hội hay cộng sản đến rao giảng đạo mát xít, làm cách mạng.
Khi mình gần rời Paris thì chính phủ có các chương trình tu bổ lại các chung cư HLM. Cứ tưởng tượng nhà ở lầu 10 bị nghẹt ống nước, hay ống nước bị bể, rác đem xuống ra sao. Thiên hạ cứ ở lầu cao quăng xuống là xong chuyện. Họ có hệ thống đổ rác từ lầu cao nhưng lại bị nghẹt này nọ.
Khi mình rời Pháp quốc, thì chính quyền Mitterand lên nên họ có các chương trình "Politique de la Ville" nhằm cải thiện, tái phát triển các chung cư HLM, cải thiện hạ tầng cơ sở và điều kiện sống. Họ cho phá các chung cư ở BObigny, Nanterre mà trước đây 20 năm, được xem là thành tựu của các chính quyền tả khuynh địa phương. Ngày nay thì chính phủ pháp phải đối mặt với những vấn đề, thiếu hụt nhà cửa, dân cư đông đúc và đa dạng, và vấn đề tài chính mà cách đây mấy năm chúng ta thấy các vùng này, giới trẻ nổi dậy, đốt phá xe cảnh sát vì họ không có công ăn việc làm, bị cảnh sát kỳ thị này nọ như tại Hoa Kỳ.
Cách đây mấy năm, mình có mua 5 acres vùng MORENO VALLEY, nằm trong khu vực được xem là vùng Opportunty Zone, nghĩa là khu vực nghèo, không được xây cất hay tái thiết từ lâu. Chính quyền Trump ra luật này nhằm thu hút các nhà đầu tư để tái thiết và sau 10 năm, bán lại cho ai thì sẽ được miễn thuế. Họ cho khấu trừ thuế đầy đủ nhưng xui cho mình là miếng đất nằm trên đường bay quân sự, vì gần đó có một phi trường quân sự nên họ chỉ cho mình xây có 15 căn trên một acres thay vì 75 căn nên mình Chán Mớ Đời bán lại cũng lời. Được cái là khám phá ra cách người Mỹ tại Hoa Kỳ xây cất để được miễn thuế này nọ.
Vấn đề là chi phí xây cất tại Cali rất đắt vì luật lệ phòng chống lửa và động đất nên có xây cất xong thì người nghèo cũng không ở được vì giá thành quá đắt. Thêm nữa cho người nghèo thuê nhà cũng rất châm vì họ hay trả trễ này nọ hay phá phách làm nghẹt ống cống, hư hao.
Cách đây khá lâu, mình có mua một căn nhà tại Sàigòn để mấy đứa cháu về Sàigòn học đại học. Mới có 6 tháng là đã bị giải toả. Cô em nói dùng tiền đó mua một căn hộ khác trong một chung cư sắp xây nhưng mình thôi vì sợ mua nhà ở Việt Nam. Nhất là nghe nói chung cư thì sẽ dính phải hạ tầng cơ sở này nọ.
HLM đã và đang đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp nhà ở cho hàng triệu người Pháp có thu nhập thấp, giúp giảm bớt sự bất bình đẳng xã hội và cải thiện điều kiện sống cho các tầng lớp lao động. Phát triển hệ thống "habitations à loyer modéré" (HLM) một cách hiệu quả đòi hỏi sự kết hợp của nhiều chiến lược và chính sách để có tính bền vững, công bằng và hiệu quả.
Vấn đề là phải làm sao người có thu nhập thấp vẫn có nhà cửa ở đàng hoàng nhưng nhiều khi khác văn hóa cũng Chán Mớ Đời. Nghe kể trong chung cư, người hồi giáo, làm thịt con cừu hay dê theo kiểu Halal, máu me bay khắp nơi này nọ.
Tại Hoa Kỳ thì cũng có những chương trình giúp đỡ người có thu nhập thấp. Chính phủ trả 70% tiền mướn nhà và họ trả hết 30% còn lại. Cũng hên xui vì gặp dân không sợ gì cả thì họ bắt mình làm đủ thứ vì nếu họ báo lên Housing Authority thì mình không được trả tiền nhà, phải làm, sửa sang theo ý người mướn nhà này nọ. Khi xưa, mình có cho người có Housing mướn nhưng sau này thì không vì Housing trả rất rẻ, mỗi năm phải xét lại hợp đồng này nọ.
Mình nghĩ vấn nạn này sẽ tồn tại mãi mãi vì nhà đầu tư không muốn cho mướn các gia đình không đóng tiền đặt cọc nhiều. Chỉ có sợ không bị trả lại tiền đặt cọc thì người mướn nhà mới không dám phá. Còn cứ được chính phủ trả tiền thì họ tha hồ phá, nhất là gặp các thành phố thân người mướn nhà, luật lệ chỉ để bảo vệ người thuê nhà, xem họ là nạn nhân của những tên địa chủ, có nhà cho thuê. Nói chung có nhà cho thuê ở Cali thì khi kinh tế xuống thì cho Housing mướn để bảo đảm có tiền thuê nhà mỗi tháng còn khi kinh tế khá thì cho người thường thuê. Chán Mớ Đời
Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo dang nắng Sơn đen
Nguyễn Hoàng Sơn
