Ra khỏi Hoa Kỳ nhiều khi có cái lợi vì xa những không gian thường ngày khiến mình có thể định tình lại những gì đang xảy ra xung quanh cuộc sống mà nếu không bước ra khỏi sẽ khó nhìn nhận được sự việc. Cái hay thứ hai là không đụng tới điện thoại trong lúc đi bộ nên đầu óc chỉ tập trung vào ngoại cảnh và hơi thở của mình. Nên khi mở điện thoại lên mạng xã hội hay đọc tin tức thấy có cái gì xa xa và kinh ngạc. Cảm nhận như khi sống ở Ý Đại Lợi 9 tháng mình trở về pháp, gặp lại bạn bè thấy sao người Pháp nói toàn chuyện ăn uống và sinh lý.
Tuần này Ý Đại Lợi ăn mừng vụ ông Kha Luân Bố đã tìm ra Mỹ châu, họ rất hãnh diện về người gốc ý đã tìm ra được châu Mỹ khiến sau này có đến 4 triệu người ý bỏ nước ra đi, di dân qua Nam Mỹ và Bắc Mỹ. Như một người tiền vệ chỉ đường cho dân họ di dân để thoát nghèo. Bù lại thiếu đàn ông ở nhà nên Ý Đại Lợi càng ngày càng ít dân số. Lại nghe nói ông Trump đã ký sắc lệnh bảo vệ ngày ông thần ăn spaghetti, đã mở đường cho người ý đem pizza đến Châu Mỹ. Không biết có thật hay không vì nay tin giã quá nhiều nên đọc liếc qua nhưng chưa có thời gian kiểm lại.
Người ta nói lịch sử do bên thắng cuộc viết nên mình và con cháu đều học những gì thầy cô dạy trong sách giáo khoa thì biết như vậy. Nhưng càng về già mình càng rảnh nên hay tìm những tài liệu khác với sách giáo khoa để đọc thì khám phá ra nhiều điều làm lung lay sự nhận thức của mình từ trước đến nay. Mất lập trường cách mạng, quan điểm người chồng nhân dân.
Điển hình mình học lịch sử Hoa Kỳ khi xưa họ có nói là để bảo vệ văn hóa này nói của những người bản địa mà khi xưa còn nhỏ mình hay xem phim cao bồi thấy họ lột da đầu người da trắng được vẽ lên hình ảnh đám dân mọi rợ cuồng ác. Như trong phim Việt Cộng mới thực hiện lính Việt Nam Cộng Hoà đốt thiêu các bộ đội miền Bắc xâm chiếm miền nam rồi cười khoái chí.
Tương tự khi xưa mình nghe đến Buffalo Bill bắn bò rừng này nọ, được vẽ lên hình ảnh cho con nít như mình là một anh hùng trừ gian diệt bạo nhưng khi sang Hoa Kỳ đọc những tài liệu ngoài luồng thì khám phá ra đó là một chương trình có quy cũ của chính quyền Mỹ. Họ ra lệnh tàn sát bò rừng khiến bò rừng trốn lên miền bắc phía Gia-nã-đại và người bản địa mà khi xưa mình nghe gọi là mọi đa đỏ phải đi theo bò rừng vì văn hóa của họ là không trồng trọt như người Mỹ da trắng mà sống bằng thịt bò rừng. Khi người da đỏ bỏ đi thì đất được người Mỹ xâm chiếm. Nói theo thời nay là cưỡng chế.
Mình đang đọc tài liệu để đi viếng vùng đất Mỹ có tạc tượng khuôn mặt của 4 ông tổng thống nổi tiếng Hoa Kỳ mang tên Roshmore. Đọc xong thì thất kinh.
Như vụ chiếm đoạt Black Hills là một chương quan trọng trong lịch sử Hoa Kỳ, được đánh dấu bởi các hiệp ước bị phá vỡ, lòng tham tài nguyên, và sự tước đoạt có hệ thống đối với người Lakota Sioux và các bộ tộc bản địa khác.
Black Hills, nằm ở khu vực ngày nay thuộc Nam Dakota và Wyoming, là vùng đất thiêng liêng đối với người Lakota Sioux, được gọi là “Pahá Sápa” và tôn kính như “Sáu Ông Tổ” trong truyền thống tâm linh của họ. Khu vực này được dành cho người Lakota và các bộ tộc khác theo Hiệp ước Fort Laramie (1868), hiệp ước này thiết lập Khu bảo tồn Great Sioux, bao gồm Black Hills, là lãnh thổ vĩnh viễn của họ. Hiệp ước quy định rằng không người định cư nào không phải là người bản địa được phép vào khu vực này mà không có sự đồng ý của bộ tộc, và chính phủ Hoa Kỳ có nghĩa vụ bảo vệ vùng đất khỏi sự xâm phạm.
Tuy nhiên, việc phát hiện vàng ở Black Hills vào năm 1874, được xác nhận trong một cuộc thám hiểm do Trung tá George Armstrong Custer dẫn đầu, đã gây ra một cơn sốt vàng, thu hút hàng ngàn người tìm vàng da trắng đến khu vực này, vi phạm hiệp ước. Chính phủ Hoa Kỳ, thay vì thực thi hiệp ước bằng cách trục xuất những kẻ xâm nhập, lại tìm cách chiếm lấy Black Hills. Năm 1875, các cuộc đàm phán với người Lakota thất bại, khi các lãnh đạo bộ tộc, bao gồm Red Cloud và Spotted Tail, từ chối bán vùng đất thiêng liêng của tổ tiên họ để lại từ lâu đời.
Năm 1876, chính phủ Hoa Kỳ đưa ra tối hậu thư: các bộ tộc không ở trong khu bảo tồn trước ngày 31 tháng 1 năm 1876 sẽ bị coi là “thù địch”. Điều này dẫn đến Cuộc đại chiến Sioux 1876-1877, bao gồm Trận Little Bighorn nổi tiếng (25-26 tháng 6 năm 1876), nơi lực lượng Lakota và Cheyenne, do Sitting Bull và Crazy Horse dẫn đầu, đã đánh bại Kỵ binh của Custer.
Dù giành chiến thắng, quân đội Hoa Kỳ gia tăng chiến dịch, buộc nhiều người Lakota phải đầu hàng vào năm 1877 do đói khát và bị truy đuổi không ngừng.
Năm 1877, Quốc hội Hoa Kỳ thông qua Đạo luật Black Hills (còn gọi là “Thỏa thuận năm 1877”), đơn phương chiếm đoạt Black Hills và 40 triệu mẫu đất hiệp ước mà không có sự đồng ý của ba phần tư nam giới trưởng thành Lakota, như yêu cầu của hiệp ước năm 1868.
Đạo luật này vi phạm trực tiếp hiệp ước và được người Lakota cùng nhiều nhà sử học coi là bất hợp pháp.
Việc chiếm đoạt gây ra những hậu quả nghiêm trọng:
Black Hills là trung tâm của tâm linh và văn hóa Lakota. Việc mất vùng đất này không chỉ là hành động cướp đất mà còn là một đòn đánh nặng nề vào văn hóa và tâm linh. Cứ tưởng tượng ai đó xâm chiếm và tàn phá thành Jerusalem thì người theo thiên chúa giáo sẽ nghĩ thế nào hay chỉ lặng yên.
Black Hills giàu tài nguyên, và việc chiếm đoạt đã làm giàu cho những người định cư da trắng và nền kinh tế Hoa Kỳ thông qua khai thác vàng, trong khi đẩy người Lakota vào nghèo khó, bị giam cầm trong các khu bảo tồn nhỏ với đất đai cằn cỗi. Mình có anh bạn học bác sĩ bên Tây sau đó theo gia đình qua Mỹ nhưng không thi lại được bằng hành nghề bên Mỹ nên phải đi làm trong khu vực dành cho người da đỏ. Cuối tuần về với vợ. Nghe kể dân bản địa sinh sống khá thương tâm.
Người Lakota không bao giờ chấp nhận việc chiếm đoạt. Năm 1920, họ bắt đầu các nỗ lực pháp lý để đòi lại đất. Năm 1980, Tòa án Tối cao Hoa Kỳ trong vụ United States v. Sioux Nation of Indians phán quyết rằng việc chiếm đoạt là bất hợp pháp và trao 102 triệu USD tiền bồi thường, nhưng người Lakota từ chối nhận, đòi trả lại đất. Tính đến năm 2025, quỹ bồi thường đã tăng lên hơn 2 tỷ USD, nhưng người Lakota vẫn từ chối, kiên quyết đòi đất.
Việc xây dựng Đài tưởng niệm Mount Rushmore (1927-1941) tại Black Hills, khắc họa khuôn mặt của bốn tổng thống Hoa Kỳ, được xem là sự xúc phạm thêm đối với vùng đất thiêng của người Lakota. Được thiết kế bởi Gutzon Borglum, người có liên hệ với Ku Klux Klan, đài tưởng niệm này tượng trưng cho sự chiến thắng và thống trị thuộc địa của Hoa Kỳ đối với nhiều người bản địa.
Người Lakota và các bộ tộc khác đã phản đối sự hiện diện của nó, đáng chú ý là cuộc chiếm đóng năm 1970 bởi Phong trào Người Mỹ Bản địa (AIM), nơi họ yêu cầu trả lại Black Hills.
Ý nghĩa lịch sử rộng lớn hơn
Việc chiếm đoạt Black Hills là biểu tượng của chính sách tước đoạt đất đai của người bản địa Mỹ, bắt nguồn từ Sứ mệnh Thiên định (Manifest Destiny), lý thuyết biện minh cho việc mở rộng lãnh thổ như một quyền thần thánh.
Nó phản ánh mô hình vi phạm hiệp ước, cưỡng chế quân sự, và khai thác kinh tế, làm giảm đất đai của người bản địa từ những vùng rộng lớn xuống các khu bảo tồn nhỏ lẻ. Sự kiện này cũng gắn liền với phê phán trong việc tạo ra một lịch sử Mỹ “thần thoại hóa”, ca ngợi các nhân vật như Washington trong khi phớt lờ nạn diệt chủng và cướp đất đã tạo nên nước Mỹ.
Tuần này thiên hạ tung hô hòa bình tại Gaza mà không thấy đại diện của Palestine và Do Thái đồng ký tên với ông Trump nên mình đoán là các quốc gia ký kết sao đó định đoạt định mệnh của mấy nước này như khi xưa Việt Nam và Triều Tiên. Nghĩa là chả hỏi thăm gì cả, chia đôi đất nước. Có thể là mấy ông ả rập nhảy vào xây dựng một Dubai mới hay khai thác dầu hỏa. Mình có nghe nói là ngoài bờ biển chỗ này họ tìm thấy dầu hỏa.
Tầm quan trọng hiện nay
Tính đến ngày 15 tháng 10 năm 2025, Black Hills vẫn là tâm điểm của hoạt động đấu tranh của người bản địa. Người Lakota và các đồng minh tiếp tục đòi trả lại đất, viện dẫn phán quyết của Tòa án Tối cao năm 1980 và nghĩa vụ đạo đức để sửa chữa những bất công lịch sử. Các cuộc biểu tình và tranh chấp pháp lý vẫn tiếp diễn, với một số người kêu gọi tháo dỡ Mount Rushmore hoặc tái sử dụng nó như một địa điểm hòa giải.
Vấn đề này cũng cộng hưởng trong các cuộc thảo luận rộng lớn hơn về bồi thường, công nhận đất đai, và đối mặt với quá khứ thuộc địa của Mỹ.
Tóm lại, việc chiếm đoạt Black Hills là một hành động mở rộng thuộc địa có tính toán, được thúc đẩy bởi lòng tham tài nguyên và được thực hiện bởi vũ lực quân sự và thao túng pháp lý. Nó vẫn là một lời nhắc nhở rõ ràng về cái giá của “Giấc mơ Mỹ” đối với người bản địa và là biểu tượng của những bất công lịch sử chưa được giải quyết. Mình chỉ gặp vài người bản địa khi đi chơi ở Arizona nhưng không rõ lắm về văn hóa của họ. Chỉ nghe báo chí kêu họ nghiên rượu này nọ. Có nói chuyện với một anh chàng làm phục vụ viên trong một nhà hàng. Anh ta cho biết là có được phép ra ngoài đi làm. Tuần trước ông Khiêm Đổ có kể về một người việt lai da đỏ nay làm tộc trưởng hầu chỉ đó.
Sứ mệnh Thiên định (Manifest Destiny) là một khái niệm tư tưởng và văn hóa xuất hiện vào thế kỷ 19 ở Hoa Kỳ, được sử dụng để biện minh cho việc mở rộng lãnh thổ của nước Mỹ từ bờ Đại Tây Dương đến Thái Bình Dương. Thuật ngữ này, do nhà báo John L. O’Sullivan đặt ra vào năm 1845, phản ánh niềm tin rằng người Mỹ da trắng (đặc biệt là những người định cư gốc Âu) được định mệnh hoặc Chúa trời giao phó sứ mệnh mở rộng lãnh thổ, lan truyền văn minh, dân chủ và các giá trị Cơ Đốc giáo tới những vùng đất mới, bao gồm cả những khu vực thuộc sở hữu của người bản địa và các quốc gia khác như Mexico.
Người Âu châu chạy sang đây, Mỹ châu đa phần là vì đói nên bỏ nước ra đi như các di dân bất hợp pháp ngày nay. Chớ chả vì lý do tôn giáo gì cả, chỉ sau này họ viết sử mới bựa ra vì tự do tín ngưỡng bú xua la mua mà chúng ta được dạy ở trường. Cứ hỏi các người di dân sang Hoa Kỳ thì 90% là vì kình tế.
Sứ mệnh Thiên định bắt nguồn từ ý tưởng về “ngoại lệ Mỹ” (American exceptionalism), cho rằng Hoa Kỳ là một quốc gia đặc biệt, được định hướng bởi sứ mệnh thần thánh để dẫn dắt thế giới. Nó kết hợp giữa chủ nghĩa dân tộc, tôn giáo, và niềm tin vào sự ưu việt của văn hóa Anglo-Saxon. Tư tưởng này được củng cố bởi các giá trị của chủ nghĩa cá nhân, tự do, và cơ hội kinh tế, được xem là cốt lõi của “Giấc mơ Mỹ”.
Vào thế kỷ 19, Hoa Kỳ đang mở rộng nhanh chóng thông qua các chính sách như mua đất (Mua Louisiana năm 1803), mua Alaska, chiến tranh (Chiến tranh Mỹ-Mexico 1846-1848), và các hiệp ước hoặc hành động chiếm đoạt từ các dân tộc bản địa. Sứ mệnh Thiên định cung cấp một lý do đạo đức và tinh thần để biện minh cho những hành động này, ngay cả khi chúng liên quan đến bạo lực hoặc vi phạm hiệp ước. Như người Pháp, Tây Ban Nha và Bồ đào nha, khi xưa nhân danh thiên chúa đi khai sáng các giống dân ở á châu, phi châu hay Nam Mỹ.
Sứ mệnh Thiên định đóng vai trò quan trọng trong việc biện minh cho việc chiếm đoạt đất đai của người bản địa, bao gồm cả Black Hills, như đã đề cập.
Black Hills được hứa trao cho người Lakota Sioux theo hiệp ước này, nhưng sau khi vàng được phát hiện năm 1874, chính phủ Hoa Kỳ, được thúc đẩy bởi tư tưởng Sứ mệnh Thiên định, xem vùng đất này là một phần “tự nhiên” của sự mở rộng quốc gia. Việc chiếm đoạt Black Hills năm 1877 thông qua Đạo luật Black Hills là một ví dụ rõ ràng về việc sử dụng lý tưởng này để biện minh cho hành động bất hợp pháp.
Sứ mệnh Thiên định không chỉ nhằm chiếm đất mà còn nhằm “văn minh hóa” các dân tộc bản địa, thường thông qua việc ép buộc họ từ bỏ văn hóa, tôn giáo, và lối sống. Các trường nội trú bản địa (Indian boarding schools) và các chính sách đồng hóa, như Đạo luật Dawes (1887), là sản phẩm của tư tưởng này, nhằm phá vỡ cấu trúc cộng đồng bản địa và chiếm đoạt thêm đất đai.
Mình nghe nói là khi lớp người Việt đi tản đầu tiên đến Hoa Kỳ, họ muốn tránh trường hợp dân tỵ nạn Cuba tập trung tại Florida nên rải người Việt tỵ nạn khắp Hoa Kỳ. Từ từ người Việt rủ nhau kéo về khu bôn Sa để sống.
Vụ này mình thấy tương tự như Hà Nội đang làm khi viếng trường couvent des oiseaux xưa, nay được sử dụng để giáo hoá các học sinh người dân tộc về văn hóa Việt Nam , họ nói tiếng Việt thay vì K’ho hay mọi,… còn dân miền nam thì khỏi nhắc.
Việc xây dựng Mount Rushmore trong Black Hills (1927-1941) là một biểu hiện cụ thể của Sứ mệnh Thiên định, khắc họa các tổng thống Mỹ như biểu tượng của sự chinh phục và thống trị trên vùng đất thiêng của người Lakota, củng cố câu chuyện về một nước Mỹ “vĩ đại” trong khi xóa bỏ lịch sử bản địa.
Tác động rộng lớn hơn
Sứ mệnh Thiên định đã định hình lịch sử Hoa Kỳ qua các sự kiện lớn:
Chiến tranh Mỹ-Mexico (1846-1848): Tư tưởng này thúc đẩy việc sáp nhập các vùng đất rộng lớn như Texas, New Mexico, Arizona, và California thông qua Hiệp ước Guadalupe Hidalgo, thường được xem là sự mở rộng “được định mệnh” của Hoa Kỳ.
Diệt chủng và di cư cưỡng bức: Các chính sách như Con đường đầy nước mắt (Trail of Tears) vào những năm 1830, nơi người Cherokee và các bộ tộc khác bị buộc di dời, là kết quả trực tiếp của tư tưởng Sứ mệnh Thiên định, dẫn đến hàng ngàn cái chết và mất mát đất đai. Mình thì học là họ muốn bảo tồn văn hóa người bản địa nên dành một khu vực tự trị cho dân bản địa.
Sứ mệnh Thiên định củng cố niềm tin vào sự ưu việt của người da trắng, dẫn đến các chính sách phân biệt đối với người bản địa, người Mỹ gốc Phi, và các nhóm thiểu số khác, đồng thời biện minh cho chế độ nô lệ và các luật Jim Crow sau này.
Phê phán lịch sử: Các nhà sử học hiện đại, đặc biệt từ góc nhìn của người bản địa, coi Sứ mệnh Thiên định là một công cụ của chủ nghĩa thực dân, biện minh cho diệt chủng và chiếm đoạt đất đai. Nó che giấu lịch sử bạo lực bằng cách thần thoại hóa sự mở rộng của Mỹ như một sứ mệnh “cao cả”.
Các phong trào như Phong trào Người Mỹ Bản địa (AIM) vào những năm 1970, tài tử Marlon Brando đã tham gia, bao gồm cuộc chiếm đóng Mount Rushmore, thách thức di sản của Sứ mệnh Thiên định bằng cách đòi lại đất đai và công lý cho người bản địa.
Tính đến ngày 15 tháng 10 năm 2025, Sứ mệnh Thiên định tiếp tục là chủ đề tranh luận trong các phong trào đòi công nhận đất đai (land acknowledgments), bồi thường cho người bản địa, và tháo dỡ các biểu tượng thuộc địa như Mount Rushmore. Nhiều người kêu gọi một sự “thức tỉnh” lịch sử để đối mặt với những bất công do tư tưởng này gây ra.
Sứ mệnh Thiên là nền tảng của “lịch sử tưởng tượng” của người bảo thủ, nơi các biểu tượng như Mount Rushmore và khẩu hiệu “Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại” (Make America Great Again) được xây dựng để che giấu lịch sử diệt chủng và chiếm đoạt. Việc thừa nhận cái giá thực sự của Sứ mệnh Thiên định – bao gồm việc trả lại đất đai như Black Hills hoặc bồi thường đầy đủ – sẽ thách thức câu chuyện cốt lõi của “Giấc mơ Mỹ”.
Ngoại lệ Mỹ (American exceptionalism) là một khái niệm tư tưởng cho rằng Hoa Kỳ là một quốc gia độc đáo, vượt trội về văn hóa, chính trị, và đạo đức so với các quốc gia khác, với sứ mệnh dẫn dắt thế giới thông qua các giá trị như tự do, dân chủ, và chủ nghĩa cá nhân. Khái niệm này có mối liên hệ chặt chẽ với Sứ mệnh Thiên định (Manifest Destiny) và đã định hình lịch sử, chính sách, và bản sắc quốc gia của Hoa Kỳ, bao gồm cả các sự kiện như việc chiếm đoạt Black Hills được đề cập trong các câu hỏi trước của bạn. Dưới đây là phân tích chi tiết về Ngoại lệ Mỹ, đặt trong bối cảnh lịch sử.
Tương tự khi các nước Âu châu dùng thuyền để đi tìm của cải ở các châu thì cũng sử dụng thiên mệnh để khai phóng các thuộc địa để lấy vàng bạc như Nam Mỹ, Phi châu thì các mỏ quặng, á châu như Việt Nam các khoáng chất,…
Thuật ngữ “Ngoại lệ Mỹ” được cho là bắt nguồn từ nhà tư tưởng Pháp Alexis de Tocqueville, người trong tác phẩm Nền dân chủ ở Mỹ(1835) nhận xét rằng Hoa Kỳ có một vị trí đặc biệt do không bị ràng buộc bởi các cấu trúc phong kiến của châu Âu. Tuy nhiên, khái niệm này được phát triển mạnh mẽ vào thế kỷ 19, khi Hoa Kỳ tự xem mình là “thành phố trên đồi” (a city upon a hill), một hình ảnh do nhà lãnh đạo Thanh giáo John Winthrop sử dụng vào năm 1630 để mô tả vai trò dẫn dắt đạo đức của thuộc địa Massachusetts.
Ngoại lệ Mỹ dựa trên niềm tin rằng Hoa Kỳ có: Một hệ thống chính trị ưu việt (dân chủ lập hiến). Vụ này thì cần xét lại. Khi xưa mình tin sái cổ nay thì bắt đầu nghi ngờ nhưng gì chính trị gia đọc diễn văn.
Một sứ mệnh toàn cầu để lan truyền tự do và tiến bộ. Một văn hóa độc đáo thúc đẩy cơ hội cá nhân và thịnh vượng, thường gắn liền với “Giấc mơ Mỹ”. Ngà này khi ra đường chúng ta thấy các người vô gia cư đầy đường. Thậm chí có người Việt vô gia cư đầy khu vực Phước Lộc thọ nên chúng ta phải suy nghĩ lại những gì đọc trên báo chí, sách vở này nọ. Giấc mơ Hoa Kỳ với trên 50% hôn nhân đưa nhau ra tòa, mẹ đơn thân, cha tù tội. Hôm trước gặp mấy người bạn học cũ Yersin, mình giải thích vấn đề là tù ở Cali không còn chỗ chứa tội phạm nên họ thả ra vì nuôi một người tù hàng năm chính phủ phải tốn $52,000. Mà thả họ ra thì phải có công ăn việc làm mà nay xã hội thay đổi nên khó mà kiếm được công ăn việc làm để hoàn lương. Giấc mơ Hoa Kỳ có đem lại thật sự hạnh phúc cho người dân. Hay chỉ dành một thiểu số. Nhưng phải trả giá thật đắt như ly dị, con anh con tôi, bệnh tật, nghiện thuốc an thần…. (Còn tiếp)
Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo dang nắng Sơn đen
Nguyễn Hoàng Sơn
