ngày cựu chiến binh
Tuần tới ngày 11/11 là ngày lễ cựu chiến binh Hoa Kỳ khiến mình nhớ đến mấy người lính Việt Nam Cộng Hoà vì mấy ngày này mình đọc tin tức về thương phế binh khi xưa cắm dùi, mới nghe nhắc đến thân phận của họ sau ngày 30/4/75.
Tại Hoa Kỳ thì mình hay tham dự các lễ họp mặt các cựu chiến binh Việt Nam Cộng Hoà xưa do thân hữu rủ đi gây quỹ. Tuần này đọc tài liệu về thương phế binh Việt Nam Cộng Hoà thì mình không biết các người lính còn lại Việt Nam nghĩ gì về ngày Quân Lực Việt Nam Cộng Hoà, hay như các con thú bị thương tìm một nơi an lành để chữa lành vết thương một đời người. Đọc đâu đó nói có trên 1 triệu quân công cán chính của miền Nam bị đi tù cải tạo. Ông Phạm Văn Đồng trả lời tờ Paris Match, cho rằng có trên 3 triệu người miền Nam bị đưa đi cải tạo. Cho nên cũng không biết ai đúng.
Mình không nghĩ là số người thuộc chế độ cũ, được đi định cư hết tại nước ngoài. Một số sĩ quan ở tù trên 3 năm mới được đi theo diện H.O., nhưng cũng có nhiều người hội điều kiện nhưng lại không đi. Mình có gặp tại Việt Nam mấy người lính Việt Nam Cộng Hoà xưa, nay an phận làm rẩy rồi truyền cơ ngơi lại cho con cháu trên các vùng kinh tế mới khi xưa.
Có lần mình gặp một thượng tá bộ đội bác hồ, ở gần vịnh Hạ Long. Ông ta làm chủ một nhà hàng, kêu khi xưa vào nam đánh cho mỹ cút nguỵ nhào, nay về hưu mở quán lại phải phục vụ du khách, bọn đế quốc mỹ và con cháu nguỵ quân nguỵ quyền như anh, mà phải phục vụ tốt nếu không thì không được tiền boa. Đời quái thật. Nếu biết trước đánh cho mỹ cút rồi lại phải xin mỹ trở lại, bỏ cấm vận, mở công ty bán coca cola, giày Nike ,..cho có công ăn việc làm cho người Việt , không phải cầm cố nhà cửa đi lao động quốc tế.
Theo mình hiểu thì khi Sàigòn mất thì có độ trên 120,000 người miền nam, cả gia đình được di tản qua mỹ. Đa số là các người có địa vị trong xã hội, làm lớn hay giàu có,… sợ Việt Cộng tắm máu nên bỏ chạy trước qua chiến dịch Operation Frequent Wind. Có nhiều người không muốn đi nhưng lại bị di tản. Như chồng của một chị hàng xóm khi xưa. Anh ta kể là đưa gia đình ông anh ra toà đại sứ Hoa Kỳ, anh ta ôm đứa cháu rồi thiên hạ xô anh ta ra sao lại lọt vào cổng toà đại sứ, đúng lúc đó thuỷ quân lục chiến mỹ đóng cửa cổng, anh ta ra dấu muốn đi ra nhưng lính mỹ không cho, trong khi ngoài cổng thiên hạ gầm thét, muốn vào. Anh ta chỉ biết ôm mặt khóc nhớ vợ con ở nhà. 10 năm sau mới đoàn tụ.
Phần còn lại độ 1 triệu người lính và công chức phải đối mặt với những biến cố lịch sử đầy bi kịch. Họ được chính quyền mới mời đi học tập chính trị để cải tạo tư tưởng từ 10 ngày đến 1 tháng nhưng có người kéo dài đến 17 năm trời.
Hạ sĩ quan thì vài tuần rồi cho về. Ông cụ mình công chức thường nên đi học tập mấy tuần được về sau bị bắt lại lên án 18 năm, ở trại cải tạo mất 15 năm đến khi hết học viên mới được thả ra.
Sĩ quan cấp trung tá trở xuống thì 2-5 năm. Ông cậu mình thì bị 6 năm, anh vợ mình thì 3 năm, đủ điều kiện sau này đi H.O.
Cấp đại tá trở lên thì 10-17 năm như tướng Nguyễn Hữu Có bị tù đến năm 1991. Kinh
Còn cậu ruột của vợ mình đi tập kết, sau 75 về, cho biết là sĩ quan tuỳ viên của võ đại tướng, kêu cháu , gia đình đi vượt biển hết đi. Nên cả dòng họ thay phiên nhau vượt biên, nay xem như đại gia đình đều ở Hoa Kỳ, ngoại trừ gia đình ông cậu. Thật ra phân nữa gia đình ông cậu từ Hà Nội cũng bỏ nước ra đi. Đi du học rồi lấy vợ lấy chồng ở Hoa Kỳ để ở lại luôn.
Vấn đề là sau khi được thả như ông cụ mình thì mỗi tuần phải lên làm việc với công an khu vực, cho biết trong ngày gặp ai này nọ,… lâu lâu con cháu dúi cho chút tiền, mời công an ăn phở, uống cà phê. Tìm kiếm công ăn việc làm cũng khó. Gia đình lính Việt Nam Cộng Hoà bị tịch thu tài sản, đuổi đi kinh tế mới. Gia đình mình suýt bị đuổi đi kinh tế mới nhưng nhờ mấy bà khi xưa gia nhập việt minh với mẹ mình, sau 75 làm lớn đỡ đòn dùm nên vẫn tồn tại tại Đà Lạt. Ngoài ra còn vượt biển mà theo uỷ ban tỵ nạn quốc tế thì chỉ có 50% thuyền đến bờ.
Trong chiến tranh, Việt Nam Cộng Hoà có từ 250,000-315,000 lính tử trận. Mình có viếng nghĩa trang quân đội Biên Hoà, nghe đâu có 16,000 lính được chôn tại đây. Còn lính chết mất tích thì khỏi tìm. Tới đây thấy ớn, vì nhìn mộ bia toàn là lính nhảy dù , chết rất trẻ, 19 hay 20 tuổi. Mình muốn lần sau sẽ đi đến đồi Charlie để thắp hương vì lính hai bên chết tại đây nhiều lắm. Cách đây mấy năm có chương trình tưởng niệm mấy quân nhân nhảy dù bị rớt máy bay. Sau họ tìm được hài cốt và Hoa Kỳ điều đình với Hà Nội được mang hài cốt họ sang Hoa Kỳ. Mình có đi dự buổi lễ hôm đó rất cảm động. Có một chị có chồng chết trong số đó, kêu mình dắt chị ta đi vì lớn tuổi từ bãi đậu xe.
Chính sách lý lịch khiến đa số con cháu thuộc gia đình đi lính hay công chức miền nam không được đi học đại học như mấy người em của mình. Có anh bạn đậu thủ khoa Huế, được giấy tờ cho du học Liên Xô, không có nợ máu nhân dân gì cả, được đưa về Võ Văn Tần học tiếng nga một năm chuẩn bị đi Liên Xô nhưng cuối cùng thì mấy cán bộ lớn từ bắc vào đá đít ra khỏi danh sách để con họ đi, nuôi các hạt mầm giống đỏ. Anh ta phải vượt biển trong khi một thủ khoa miền nam tự tử.
Mình về quê, nói chuyện với mấy chú họ bà con vì chú mình thì bị B52 dập chết trên đường mòn Hochiminh, một ông thì bị tây bắn chết. Có một chú bị thương, thoát chết tại miền Nam, kể tình hình khiến mình thất kinh.
Lâu lâu mình xem chương trình “bạn muốn hẹn hò” thì ngạc nhiên vì có nhiều người tự kêu là quê quán ở Gia Lai, Lâm Đồng, Đắc Nông này nọ mà nói giọng bắc, giọng sơ tán. Đọc tài liệu mới khám phá ra là 1 triệu bộ đội bác hồ vào nam đánh mỹ cút ngụy nhào như chú mình. Sau chiến tranh, họ không phải đối mặt với sự kỳ thị như lính miền Nam, họ được xem là anh hùng nhân dân, và được tái hoà nhập vào đời sống dân sự. Tuy nhiên họ vẫn phải đối mặt với cái chết, cảnh chiến tranh khi xưa như ông chú họ mình kể như muốn khóc. Đại đội chết gần hết, còn vài người. Mấy người con của chú vào Lâm Đồng làm ăn từ bé.
Sau chiến thắng Mùa Xuân, hầu hết binh sĩ được giải ngũ dần dần và trở về quê nhà ở miền Bắc hoặc được cử vào miền Nam để tham gia “xây dựng chủ nghĩa xã hội”. Nhiều người được phân công vào các hợp tác xã nông nghiệp, công trường xây dựng, hoặc lực lượng công an địa phương. Chính quyền ưu tiên họ với khẩu hiệu “tự nguyện” di cư, nhưng thực tế là một phần của chương trình “kinh tế mới”, khoảng 800.000-1 triệu người (bao gồm dân thường và cựu binh) được đưa từ Bắc vào Nam để khai hoang, trồng lúa, cà phê ở Tây Nguyên và đồng bằng sông Cửu Long. Do đó ngày nay, mình thấy mấy người lên chương trình bạn muốn hẹn hò, nói giọng nam mà khi hỏi bố mẹ thì ai nấy đều nói giọng bắc sơ tán.
Thiếu lương thực, bệnh sốt rét, và xung đột với dân địa phương (nhiều người miền Nam coi họ là “người Bắc xâm lược”). Một cựu binh kể: “Chúng tôi thắng trận nhưng đói meo, phải ăn cả… lá cây.” Theo hồi ức của cựu binh miền Bắc sau 42 năm (RFA, 2017), nhiều người cảm thấy “triệu người vui, triệu người buồn”. chiến thắng mang lại niềm tự hào, nhưng thực tế là nghèo khó triền miên. Họ nhận trợ cấp nhỏ, ưu tiên việc làm nhà nước, và được tuyên dương. Tuy nhiên, với nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, nhiều người phải lao động nặng nhọc mà không có kỹ năng dân sự, dẫn đến tỷ lệ thất nghiệp ngầm cao.
Ngoài ra họ tham gia các cuộc chiến mới: Biên giới và Campuchia (1979-1989). Đây là giai đoạn bi kịch nhất đối với thế hệ lính miền Bắc. Sau 1975 chỉ vỏn vẹn 4 năm, họ bị huy động trở lại chiến trường:
Chiến tranh biên giới Việt-Trung (1979): Khoảng 200.000-600.000 lính QĐNDVN được điều động để chống lại cuộc xâm lược của Trung Quốc. Địa hình miền núi phía Bắc phức tạp, với sốt rét và bom đạn, dẫn đến 20.000-60.000 lính Việt Nam thiệt mạng theo ước tính của quốc tế chớ Hà Nội thì không cho biết. Nhiều cựu binh từ chiến tranh chống Mỹ nay phải cầm súng bảo vệ biên giới quê nhà, với khẩu hiệu “bảo vệ Tổ quốc”.
Ngoài ra lại có vụ anh em thế giới đại đồng choảng nhau. Việt Nam được Khờ Me đỏ giúp trong thời gian chiến tranh với Việt Nam Cộng Hoà, nay lại choảng nhau. Hơn 200.000 lính Việt Nam (chủ yếu từ miền Bắc) được gửi sang để lật đổ Khmer Đỏ và duy trì chính quyền thân Hà Nội. Cuộc chiến kéo dài 10 năm, với địa hình rừng núi, mìn và du kích, gây ra khoảng 25.000-30.000 lính Việt thiệt mạng. Theo Atlantic (2015), nhiều lính miền Bắc coi đây là “cuộc chiến không mong muốn”, nhưng họ vẫn tuân thủ lệnh.
Đồng chí gái có cô bạn học ở đại học tổng hợp Sàigòn, hô hào tham gia, làm đối tượng đoàn này nọ, đi công trường thuỷ lợi rồi khi được lệnh đi sang Campuchia làm nghĩa vụ quốc tế thì gia đình cho vượt biển và mất xác trên biển. Từ 1975-1989, QĐNDVN mất thêm khoảng 50.000-100.000 lính, chủ yếu từ lực lượng cốt cán miền Bắc. Những người sống sót thường mang thương tật vĩnh viễn, như mất chi hoặc PTSD, nhưng ít được hỗ trợ y tế đầy đủ do kinh tế khó khăn.
Được cái là khoảng 300.000-400.000 thương binh miền Bắc nhận trợ cấp từ Nhà nước, nhưng mức sống thấp, chỉ vài trăm nghìn đồng/tháng vào những năm 1980. Nhiều người sống ở nông thôn, buôn bán nhỏ lẻ sau Đổi Mới (1986). Con cái họ được ưu tiên học hành, nhưng vẫn chịu ảnh hưởng từ nghèo đói hậu chiến.
Vết thương tâm lý: Hồi ký cựu binh thường kể về “giấc mơ chiến tranh” – cô đơn, hối hận vì mất bạn bè. Một bài trên RFA (2017) trích lời cựu binh: “Chiến thắng 1975 là đỉnh cao, nhưng sau đó là những năm tháng dài đằng đẵng của đói nghèo và mất mát.”
Kỳ thị và hòa hợp: Không bị kỳ thị như lính miền Nam, nhưng một số cựu binh Campuchia bị xã hội xa lánh vì “đi xâm lược”. Trên mạng xã hội, các bài đăng gần đây (2025) vẫn tranh cãi về vai trò của họ, với một số gọi là “anh hùng”, số khác chỉ trích là “nạn nhân của chế độ”. Mình có gặp một anh chàng ở Sàigòn, từng sang Cam Bốt làm nghĩa vụ quốc tế. Không muốn nhắc đến sự việc.
Hầu hết cựu binh miền Bắc nay trên 70-80 tuổi, khoảng 200.000-300.000 người còn sống, sống rải rác ở Hà Nội, các tỉnh miền núi, và một số ở miền Nam. Họ tham gia các hội cựu chiến binh, nhận lương hưu (khoảng 5-10 triệu VND/tháng), và được mời trong các lễ kỷ niệm 30/4. Đổi Mới đã cải thiện cuộc sống, nhưng nhiều người vẫn nghèo, với các chiến dịch tìm hài cốt (hơn 200.000 liệt sĩ chưa tìm thấy) do Nhà nước hỗ trợ.
Họ là biểu tượng của “thống nhất dân tộc”, nhưng các nguồn tin độc lập (như Al Jazeera, 2025) nhấn mạnh bi kịch cá nhân: “Chiến thắng lớn, nhưng cái giá là cả một thế hệ.” Nghĩa trang liệt sĩ Bắc Việt Nam được chăm sóc tốt hơn so với Biên Hòa, nhưng vấn đề Agent Orange vẫn ảnh hưởng hàng nghìn gia đình. Hàng ngày, mình đọc tin tức từ các nhóm cựu chiến binh mỹ tại Việt Nam, đa số có nói đến vấn đề thuốc khai quang, ảnh hưởng đến sức khoẻ của họ đến bây giờ. Ảnh hưởng thuốc khai quang là có thật. Có lần Hà Nội đi kiện Hoa Kỳ về thuốc khai quang nhưng bị thất bại vì mướn luật sư không giỏi nên ra toà các chứng nhân nói ú ớ, toà dẹp tiệm luôn.
Số phận của lính miền Bắc sau 1975 là sự pha trộn giữa vinh quang chính trị và bi kịch cá nhân – họ xây dựng đất nước nhưng cũng gánh chịu hậu quả của các cuộc chiến liên miên. Còn lính Việt Nam Cộng Hoà thì miễn bàn còn te tua hơn nữa. Đà Lạt có một anh đi lính 302, tên Ngà thì phải. Nghe kể khi xưa, lúc nào cũng xung phong đi hành quân. Sau 75, không vâng lời ông Dương Văn Minh đầu hàng, thêm vài người lính 302, trốn trong rừng. Sau hết lương thực, bị Việt Cộng bắt nhốt đâu 17 năm. Ra tù, chỉ sống bám với vợ con qua ngày. Hình như anh ta qua đời rồi.
Ngày cựu quân nhân của Hoa Kỳ thường rất cảm động với hình ảnh con cháu thăm viếng mộ cha ông cũng như cựu quân nhân ra trước đài tưởng niệm chiến tranh Việt Nam để đọc tên những đồng đội đã nằm xuống tại chiến trường Việt Nam. Mỗi lần đi dự các buổi gây quỹ cho cựu quân nhân còn tại Việt Nam hay thương phế binh thì mình sợ nhất là giây phút mật niệm, chiến sĩ trận vong, đưa mình về miền ký ức của chiến tranh ngày xưa.
Chán Mớ Đời
Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo dang nắng Sơn đen
Nguyễn Hoàng Sơn
