Bị lừa khi đi du lịch

 Đi chơi mình đặt phòng qua Expedia rồi liên lạc thẳng với khách sạn thì thấy lạ. Lý do có khi Expedia giá rẻ hơn đặt phòng trực tiếp khách sạn khi thì rẻ hơn. Điểm đặc biệt là trên mạng họ để giá phòng nhiều loại mà diện tích phòng như nhau nhưng lại đắt hơn một chút. Buồn đời mình mò tài liệu về vụ này thì được biết đó là cách quảng cáo được nghiên cứu về tâm lý con người từ lâu. Họ gọi là Hiệu Ứng Mồi Nhử (Decoy effect): Bàn tay vô hình dẫn dắt lựa chọn của khách hàng. Mới nhớ giá cả các tiệm phở; tô nhỏ tô lớn tô xe lửa. 

Họ cho rằng Mọi chuyện bắt đầu từ quầy bán bắp rang ở rạp xi-nê. Ở Âu châu đi xem xi nê không có vụ ăn vụng trong rạp nhưng đi xem phim ở Hoa Kỳ có màn ăn bắp rang và uống Coca Cola hấp dẫn. Thường cả nhà mua cái hộp to đùng. 

Họ đơn cử khi mua bắp rang thì giá cả khá đơn giản

Một phần nhỏ (small size) giá 4 đô la. Phần lớn giá (grand size) 7 đô la. Đa số nghiêng về phần nhỏ cho đến khi thu ngân chỉ vào phần "vừa" (medium size) giá 6,50 đô la. Đột nhiên, phần lớn lại có vẻ hời hơn nhiều nên đa số chọn big size và hồ hởi đưa tiền, mỉm cười vì sự thông minh của mình. Nhưng vấn đề là chúng ta chưa bao giờ tự quyết định mua bán mà vì bị chủ tiệm dẫn dắt để chúng ta quyết định theo định hướng vui lòng khách đến vừa lòng khách đi. 

Đây là hiệu ứng mồi nhử — một kỹ thuật tiếp thị tinh tế nhưng cực kỳ hiệu quả, trong đó một lựa chọn ít hấp dẫn được thêm vào một cách cố ý để tác động đến quyết định của khách hàng mà mình bị rất nhiều lần vì lòng tham, nông dân ngu lâu dốt bền như mình cứ tưởng là thông minh. Giá bán không phải để khách hàng được lựa chọn mà để thúc đẩy khách hàng hướng đến lựa chọn mà người bán muốn khách hàng mua nhất là người mua Cảm thấy hạnh phúc vì đã make good deal. Thường sau khi mua người ta thường. Có Cảm giác hối hận vì món hàng mua không vừa ý nên thường đem đổi hay trả lại. 

Tâm lý này rất đơn giản. Con người có xu hướng đưa ra lựa chọn thông qua so sánh. Khi đứng trước hai lựa chọn, chúng ta cân nhắc ưu và nhược điểm. Có vụ khác là họ hay đưa ra hai lựa chọn khi lấy hẹn thứ hai hay thứ tư và 9:00 hay 2:00 

Trong trường hợp bán buôn nếu một lựa chọn thứ ba được đưa ra tương tự như một lựa chọn nhưng rõ ràng là kém hơn, nó sẽ khiến lựa chọn tương tự nhưng tốt hơn trở nên hấp dẫn hơn rất nhiều. Lựa chọn thứ ba đó chính là mồi nhử. Bây giờ vào tiệm phở đề giá tô nhỏ $17.50 tô lớn $18.50 và tô xe lửa $19.50 thì lái xe xa nên tự nghĩ lâu lâu xuống bolsa ăn cho đã thế là chọn tô xe lửa. Thật ra tô xe lửa và tô lớn giống nhau chỉ bớt được thêm chút tiền. 

Nghiên cứu nổi tiếng nhất về hiệu ứng mồi nhử đến từ nhà kinh tế học hành vi Dan Ariely. Ông đã thử nghiệm ba gói mua báo dài hạn cho tạp chí The Economist:

• Gói đăng ký chỉ dành cho web với giá 59 đô la

• Gói đăng ký chỉ dành cho in với giá 125 đô la

• Gói đăng ký cả web và in với giá 125 đô la

Mình bị dụ vào gói thứ 3 vì nghĩ mình thông minh bị dụ một cách trơ trẽn. 

Gói chỉ dành cho báo in thì vô lý, tại sao phải trả cùng một mức giá mà lại rẻ hơn? Nhưng nó vẫn tồn tại là có lý do. Khi cả ba gói được đưa ra, hầu hết mọi người đều chọn gói web và in. Nhưng khi mồi nhử (chỉ dành cho in) bị loại bỏ, ít người chọn gói đắt hơn rất nhiều. Mồi nhử đã hoàn thành nhiệm vụ của nó, nó khiến lựa chọn sinh lời nhất trông giống như lựa chọn thông minh nhất.

Chiến thuật quảng cáo này xuất hiện ở khắp mọi nơi. Các nhà hàng thêm các món ăn đắt đỏ không phải để bán được hàng, mà để làm cho các mặt hàng có biên lợi nhuận cao khác có vẻ hợp lý. Các nhà bán lẻ điện tử cung cấp ba phiên bản của một sản phẩm: căn bản, cao cấp và "siêu cao cấp" với một nâng cấp nhỏ với mức giá cao hơn nhiều. Gói siêu cao cấp hiếm khi được kỳ vọng sẽ bán được. Nó tồn tại để hướng khách hàng đến tầng lớp trung lưu có lợi tức cao. 

Ngay cả các trang web du lịch cũng sử dụng mồi nhử. Một khách sạn có thể liệt kê một phòng căn bản, một phòng hạng sang và một phòng hạng sang "tốt hơn một chút" với giá chỉ cao hơn một chút. Hầu hết mọi người sau đó chọn phòng hạng sang "tốt hơn", nghĩ rằng họ đang tối đa hóa giá trị, trong khi thực tế họ chỉ đơn giản là chọn lựa mà khách sạn đã hướng dẫn họ từ đầu. Mình thì rẻ mua không cần cao cấp cao kiết gì hết. Vốn dòng kéo kiệt thì chịu. Đi chơi cả ngày, tối về ngủ thì tội gì phải trả tiền đủ thứ.

Sức mạnh của hiệu ứng mồi nhử nằm ở việc nó vô hình đến mức nào. Khách hàng không nhận ra mình đang bị ảnh hưởng, dẫn dắt. Họ tin rằng mình đang đưa ra một lựa chọn hợp lý. Nhưng quyết định của họ  đã bị thúc đẩy bởi một điểm tham chiếu được thiết kế cẩn thận, được tạo ra để làm nổi bật một lựa chọn.

Tương tự về chính trị cũng vậy, chúng ta bị dẫn đắt để chọn một ứng cử viên và sẵn sàng lên mạng xã hội chửi bới khinh bỉ những người không đồng quan điểm với mình. Có dịp mình kể vụ này lý do thiên hạ chống ông trump và ghét ông Trump. Nhất là nhiệt tình dù chả được đồng lương nào cả. 

Để thoát khỏi hiệu ứng mồi nhử, chúng ta cần phải lùi lại khỏi bối cảnh. Nếu một lựa chọn đột nhiên có vẻ hấp dẫn hơn nhiều, hãy tự hỏi liệu nó có còn hấp dẫn nếu không có các lựa chọn khác trên bàn hay không. Chúng ta có còn muốn ăn bắp rang cỡ lớn nếu không có cỡ vừa không? Chúng ta có còn chọn phòng hạng sang "tốt hơn" nếu đó là phòng hạng sang duy nhất còn lại không? Nhất là ngày nay họ phát hiện bắp rang gây ung thư. Chán Mớ Đời 

Trong tiếp thị, cách tốt nhất để chiến thắng không phải là trao cho khách hàng sự tự do tuyệt đối mà là khiến họ cảm thấy tự do trong khi nhẹ nhàng dẫn dắt họ đến nơi người bán muốn là mua món hàng đắt tiền nhất. Hiệu ứng mồi nhử chính là bàn tay thầm lặng đằng sau ảo ảnh đó. Để tránh vấn nạn “buyer remorse”, khách hàng hối hận nên các công ty tìm đủ cách để giúp khách hàng mua và cảm thấy mình đã làm một thương vụ hay, sẽ không đem trả lại. Luật Cali là người mua có quyền xoá hợp đồng trong vòng 5 ngày, do đó khi xưa mình ký hợp đồng với khách hàng xây nhà, phải đợi cả tuần mới bỏ ngân phiếu của họ vào ngân hàng. Phải đợi hết 1 tuần lễ. Chỉ có mua xe là đem trả lại phải tốn mấy ngàn.

Vấn đề là khi mua sắm chúng ta hay bị lòng tham. Hy vọng lần sau mình sẽ cẩn thận hơn. Ăn tô nhỏ và xin thêm hành trần nước béo. Có tiệm chặt thêm mấy đồng vụ này nên xem thực đơn cho kỹ.

Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo dang nắng Sơn đen 

Nguyễn Hoàng Sơn 

Di dân lậu và biểu tình

Lần đầu sang Hoa Kỳ chơi thì điều khiến mình ngạc nhiên nhất là ra đường mình không phải đem theo giấy tờ tùy thân, khác với ở Âu châu lúc nào cũng có cái ví với giấy tờ vì lâu lâu cảnh sát Tây chận trong métro hỏi giấy tờ. Vào khách sạn họ cũng không hỏi giấy tờ chỉ đưa thẻ tín dụng là xong om. Ngày nay có nhiều lừa đảo nên họ mới hỏi thẻ căn cước hay bằng lái xe để xác nhận thẻ tín dụng của mình.

Đi chơi trên núi không có Internet nhưng khi đến khách sạn thì thất kinh khi thấy khắp nơi trên xứ Hoa Kỳ thiên hạ xuống đường, cản trở nhân viên di trú bắt mấy người di dân lậu. Thấy tội họ vì cũng phải cầm cố sổ đỏ vay mượn mới vượt qua biên giới đến Hoa Kỳ. Bây giờ bị dẫn độ về nước thì tiền đâu trả nợ. 

Họ ra đi vì miếng cơm manh áo, người cầm quyền xứ họ chỉ biết tham nhũng vòi tiền nên họ phải ra đi như người Việt sau 75. Vợ mình và hai người em vượt biển đến Nam Dương và Mã Lai. Trước khi định cư tại pháp và Hoa Kỳ. Kể cảnh sát mã lai và Nam dương kéo tàu ra ngoài khơi nên tài công phá máy làm chìm tàu để được lên bờ. Kêu cảnh sát mã lai hung dữ này nọ. Dạo ấy mã lai có vấn nạn mã cộng cũng kháng chiến trường kỳ nên họ rất sợ Hà Nội cài người sang để móc nối. Nhìn lại thì cảnh sát mã lai chỉ làm nhiệm vụ bảo vệ chủ quyền quốc gia của họ. Và bị lên án là gian ác. 

Sau đó người Việt vượt biển hay di tản đều đợi có gia đình người Mỹ nào bảo lãnh mới được đi định cư tại Hoa Kỳ. Ai có thân nhân đi trước thì được anh chị bảo lãnh như trường hợp vợ mình. 

Người Việt chúng ta đến Hoa Kỳ được là nhờ lòng tốt của người Mỹ đứng ra bảo lãnh trong thời gian đầu như hai người em của mình được ông bà Cayla bảo trợ vì mình còn sinh viên nên khó bảo trợ lắm. Nếu không có người bảo trợ thì ở trại tỵ nạn mút mùa lệ thủy. 

Sau này nhớ ơn ông bà Cayla mình có cho một gia đình tỵ nạn gốc Syria ở miễn phí mấy tháng khi họ mới sang. Sau họ dọn đi tiểu bang khác có người gốc Syria nhiều hơn. Hồi mới sang Hoa Kỳ mình phụ giúp sinh viên chống nạn cưỡng bách hồi hương các người vượt biển không có ai bảo trợ. Có người tự tử mỗ ruột trước Phước Lộc thọ mà không chết. Chắc đúng lúc ông Thọ có mặt ở đó. 

Thấy trên mạng người Mỹ chửi bới nhau. Bên binh chính sách cưỡng bách hồi hương và bên chống. Người Việt mình cũng nhảy ra bênh và chống nên chửi nhau loạn cào cào, quên khi xưa mình cũng từng đến bờ Mã Lai, Thái Lan và Nam Dương không có chiếu khán, bất hợp lệ. 

Nhưng khi họ đưa biểu ngữ “NO KING”  được xem là chính trị hoá, chả có thương người di dân lậu gì cả. Theo tài liệu thì thời tổng thống Clinton, họ trục xuất 12 triệu người di dân lậu. Thời ông Obama thì chỉ có 3 triệu người. Do đó không thể nói Đảng dân chủ không thi hành cưỡng bách hồi hương hay nhân đạo gì cả. Đúng hơn là khi người di dân lậu bị bắt tại biên giới thì được trả về, xem như đã dẫn độ họ về lại biên giới, ít vụ ICE lùng bắt như bây giờ.

Bill Clinton’s administration deported approximately 12 to 12.3 million people between 1993 and 2001. However, the vast majority—about 93% (roughly 11.4 million)—were classified as “returns,” meaning these individuals generally left the U.S. voluntarily at the border rather than through formal removal proceedings. The number of formal removals (forced deportations with legal consequences) was much lower. These figures include both voluntary returns and formal removals, so the number of actual forced deportations was only a small fraction of the total.

Mình có kể là chính phủ Trump thi hành các chính sách đã được các think tank cực hữu của Hoa Kỳ đề xướng từ lâu. Lý do là chính trị chớ không phải người Mỹ cả hai bên yêu thương hay ghét người di dân lậu. Họ bắt di dân lậu ở chỗ các triệu phú, ông ta bà lớn như Obama, Clinton có nhà nghỉ hè như Martha Vineyard  Di dân lậu lãnh lương thấp hơn và chịu khó. 

Hồi sáng, gặp ông thợ quen kể, tuần rồi đang làm việc trên công trường, bổng nhiên la migra đến, 60 nhân viên đang làm trên công trường bỏ chạy tá lả khắp nơi.

Năm 1986, khi mình sang Hoa Kỳ lần đầu thì tổng thống Reagan mới ký luật ân xá các người di dân lậu. Dạo ấy tiểu bang California được xem là tiểu bang thiên cộng hòa. Từ khi có lệnh ân xá thì các tiểu bang lớn như new York, California chuyển hướng sang khuynh hướng dân chủ như Cali. Từ 30 năm nay tiểu bang Cali có đến 70% cử tri dân chủ nên ai mà theo cộng hòa thì chả muốn đi bầu nữa. Vì biết trước kết quả. 

Theo mình hiểu thì Đảng dân chủ cho di dân lậu đến các tiểu bang lớn như Texas, Arizona, Florida nói chung là các tiểu bang thiên cộng hòa. Họ cấp bằng lái xe hay căn cước cho người di dân lậu. Trước kia di dân lậu không có bằng lái xe nhưng sau này các công ty bảo hiểm lobby nên Đa số các tiểu bang thiên dân chủ đều cho phép di dân lậu thi bằng lái xe hay nộp đơn xin thẻ căn cước. Có mấy người di dân lậu xin TIN số đóng thuế. 

Có bằng lái xe cứ đưa ra để bầu dù không phải công dân. Nay Cali ra luật không được hỏi thẻ căn cước thì ai muốn bầu là bầu. Thế là Đảng dân chủ đắc cử nắm hết quyền lực tiểu bang và liên bang. Xem như Đảng cộng hòa sẽ không bao giờ nắm quyền nữa. Hoa Kỳ sẽ chỉ còn một Đảng. Còn Đảng cộng hoà chỉ chửi bới cho vui vì không có đa số như hiện nay ở Cali 70% cử tri thuộc Đảng Dân Chủ. Cứ tưởng tượng 4 năm nữa, khắp các tiểu bang trên Hoa Kỳ đều có 70% cử tri bầu cho Dân Chủ. Khỏi mất công đi bầu. Nền Dân chủ có thể bị mua chuộc hay chơi mấy trò này.

Chúng ta nghe đến các tội phạm này nọ. Việc này có, như ông Mễ nuôi ong kể, 60 năm trước, bố ông ta giết người ở Mễ, trốn qua Mỹ, lấy vợ đẻ ra ông ta. Hay những người cầm cố sổ đỏ để mua đường chạy qua Hoa Kỳ. Họ sẵn sàng làm bất cứ việc gì để trả nợ vì ở quê nhà, dân cho họ mượn tiền có thể xiết nhà, đuổi cổ gia đình họ ra khỏi. Do đó họ có thể làm chuyện ác như giết người, trồng cần sa như người Việt nói Máu Lạnh. 

Nói chung người di dân lậu rất im tiếng không la lối, làm ồn vì họ biết ở lậu. Do đó mình đoán những người cầm cờ chạy vòng vòng là dân hợp pháp, có thể được trả tiền để bạo động.

Theo những gì mình đọc trên các trang của think tank cực hữu thì họ tìm cách dẹp vụ để người di dân bất hợp pháp không được bỏ phiếu. Nhớ ông Obama có ra chương trình DACA hợp thức hóa các người con di Dân lậu mà Đảng Cộng hòa chống là vì như vậy số người này sẽ dồn phiếu cho Đảng dân chủ. Chả có phải nhân đạo gì cả, họ chỉ muốn được đa số để kiếm chác, làm giàu thôi.

Chính trị là nơi họ tranh dành quyền lợi của hai Đảng nên họ cò mồi xúi chúng ta tham dự chớ chả có ai để ý đến quyền lợi của chúng ta. Nếu không vì chính trị thì không có mấy vụ xuống đường. Đập phá để thương lượng với nhau. Đảng dân chủ cấp bảo hiểm cho di dân lậu để dành cử tri bỏ phiếu sau này. 

Di dân lậu thì đi làm và rất chăm chỉ để có tiền gửi về giúp gia đình ở quê nhà. Họ không đóng thuế do đó có nhiều quốc gia khuyến khích dân họ nhập cư lậu vào Hoa Kỳ. Lao động tốt gửi tiền về quê hương là chùm khế ngọt. Khi đau ốm, sinh đẻ thì chạy vào nhà thương được chữa bệnh miễn phí, do đó y phí tại Hoa Kỳ đắt là vì vậy.

Nay họ cấm những người đến từ nhiều quốc gia viện lý do là an ninh nhưng thật ra nhiều người đi du lịch rồi trốn luôn ở lại. Có ông hướng dẫn viên người Karzachstan kể là cô em du lịch hay đi học sang Hoa Kỳ rồi ở lại. Lấy ai đó người Mỹ hợp thức hóa giấy tờ. 

Cách đây đâu 10 năm mình chạy đi mua đồ thì thấy thiên hạ la hét biểu tình nên bò lại xem thì tá hỏa tam tình. Mấy ông gốc Mễ kêu Cali là của Mễ Tây cơ, phải trả lại cho họ. Họ cầm cờ Mễ chạy lòng vòng. Như người Việt cầm cờ Việt Nam Cộng Hoà chạy ngoài bolsa. Vài hôm nữa, chắc bên Tây Ban Nha lại có người xuống đường kêu Cali do người Tây Ban Nha phát hiện ra, phải trả lại cho Tây Ban Nha tương tự Mễ Tây CƠ do người Tây Ban Nha chiếm đóng. Chán Mớ Đời 

Vấn đề di dân lậu không giải quyết ngày nay thì sau này sẽ gặp nhiều vấn đề như hưu trí của họ. Ai nuôi họ, sẽ trở thành gánh nặng cho Hoa Kỳ khi dân số giảm. Do đó, người Mỹ muốn đuổi một số về nước của họ nhất là người già. Ngay chính người Mỹ về già sẽ có vấn đề hưu trí vì ngân sách tham thụt. 

Khi họ thành lập quỹ an sinh xã hội, trung bình người Mỹ chết ở độ tuổi 63.5 nghĩa là chết 18 tháng trước khi nhận được tấm ngân phiếu an sinh xã hội đầu tiên. Nay với y khoa tân tiến, người Mỹ sống dai đến 75 tuổi cho đàn ông, 82 tuổi cho phụ nữ nên có vấn đề thâm thủng ngân sách. Nay lại cộng thêm mấy người di dân lậu phải nuôi khi về già là ngọng.

Mình có nói chuyện với nhiều người di dân lậu. Họ nói làm tiền để gửi về nước xây nhà để mai sau họ về hưu. Vấn đề là con cháu lớn lên quen nước quen cái ở Hoa Kỳ nên không muốn về quê hương. Thế là họ ngọng, xây nhà để không hay để cho em út ở còn họ chui rúc vào nhưng căn hộ chật chội của con cháu. 

Mình thấy thiên hạ chửi bới nhau nhưng ít ai nói đến đem người di dân về nuôi hay bảo lãnh như khi người Việt tỵ nạn được người Mỹ bảo lãnh. Chỉ chửi bới hay bênh vực cho sướng miệng vì bảo lãnh là bao nhiêu chuyện như bảo hiểm, nhà cửa này nọ,… cho thấy muốn trở thành một người Mỹ tốt rất khó.

Hoa Kỳ cần giải quyết vấn nạn di dân lậu để khỏi bị hậu quả lớn trả hưu trí, bảo hiểm cho những người ở lậu sau này. Chửi bới nhau chả giải quyết vấn đề. Hy vọng họ sẽ thống nhất ở điểm nào để chuẩn bị cho tương lai. 

Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo dang nắng Sơn đen 

Nguyễn Hoàng Sơn 

Lừa đảo với giáo dục

 Hôm nay đọc tin tức cho thấy nợ sinh viên ở Mỹ lên tới 1,7 nghìn tỷ USD, với hơn 42 triệu người vay nợ, trong đó khoản vay liên bang chiếm khoảng 92%. Chính phủ Biden muốn xoá nợ cho sinh viên để kiếm phiếu của giới trẻ khiến nhiều người Mỹ cao niên chống đối. Họ làm việc cả đời đóng thuế, về hưu, vẫn phải đóng thuế trong khi giới trẻ có thời gian và khả năng trả nợ. Họ cho rằng, giới trẻ có khả năng mua điện thoại giá khủng hay đi chơi xa thì có khả năng trả nợ đại học. Cho thấy nợ đại học có thể khiến Hoa Kỳ phá sản. Khi người Mỹ phá sản thì cả nước sẽ bị phá sản. Tưởng tượng 1,700, 000 tỷ đô La. Hơn cả GDP của trên 100 quốc gia trên thế giới gộp lại.

Ngày nay, người ta cho rằng việc học đại học là một sự lừa đảo buôn bán tinh vi vì sinh viên phải mượn nợ đi học thay vì miễn phí như xưa hay như bên Âu châu. Giới trẻ nghe quảng cáo ra trường có lương bổng cao, đời sống sung túc. Nhưng sau khi tốt nghiệp thì không tìm được việc làm như mong muốn, lại ôm cái nợ khủng nhất là các người bỏ 10 năm tình cũ để học y khoa, nha khoa. 

Mình có thằng cháu ra y khoa, nợ nữa triệu. Được cái là lương nó cao nhưng cái nợ cũng oải lắm. Có cô bạn dược sĩ và anh chồng nha sĩ, kêu chúng em có căn nhà trả nợ mà không ở được. Vì hai vợ chồng nợ tiền học giá bằng căn nhà, để đi học dược khoa và nha khoa trả 30 năm tình cũ như mua được căn nhà. Khi nợ chồng chất như vậy thì phải nuôi bệnh nhân, vì một bệnh nhân lành bệnh là mất một khách hàng. Y đức khó phát triển và lương y như ác mẫu xuất hiện rất nhanh.

Gọi đại học là “lừa đảo” thì hơi đơn giản hóa sự việc, nhưng có lý do để nghi ngờ. Học phí đã tăng vọt 180% kể từ năm 1980, trong khi lương thực tế hầu như không nhúc nhích. Nhiều bằng cấp, đặc biệt là trong các lĩnh vực ít nhu cầu, không mang lại lợi tức đầu tư như kỳ vọng. Ví dụ, một số bằng các môn học nhân văn hoặc nghệ thuật dẫn đến công việc với mức lương khởi điểm dưới 40.000 USD, trong khi sinh viên tốt nghiệp trung bình mang nợ hơn 30.000 USD. 

Mình học 6 năm bên Tây, tốt nghiệp bằng thạc sĩ, không nợ một xu còn con mình sau 4 năm đại học nợ 25% tiền học phí, đi làm trả nợ mệt thở luôn. Còn đỡ mình có quen một chị, kêu con chị ta học giỏi nên được nhận vào UCLA, cả 2 đứa. Mấy năm sau chị ta kêu “mình ngu, nghe lời bọn hắn vào UCLA”. Lý do là vào trường danh tiếng nhưng được nhận vào các môn vớ vẫn như khảo cổ học Anthropology, làm từ thiện chi đó. Ra trường cô con gái đi làm cho cơ quan từ thiện nên lương cũng không khá, cậu con trai học khảo cổ học anthropolgy  ra không có việc, kẹt quá làm tài xế chạy xe cứu thương. May là mẹ hắn có tiền hưu trí nên rút ra trả cho hắn và cô chị. Bà mẹ phải đi cày thêm vài năm nữa. Đúng hơn đại học danh tiếng nhận vài trăm sinh viên vào các phân khoa kỹ sư, kỹ thuật còn các môn nhân văn thì nhận bú xua la mua, để nhóm này trả tiền cho đám sinh viên kỹ thuật. Cho nên khi nghe được nhận vào đại học danh tiếng phải hỏi là ngành gì chớ để nuôi bọn giỏi hơn mình với các môn khoa học kỹ nghệ thì Chán Mớ Đời 

Vấn đề là các sinh viên đi học đại học nhưng thống kê cho biết là 41% không hoàn tất, bỏ học, không tốt nghiệp đại học nhưng vẫn ôm cái nợ đời. Các sinh viên nào tốt nghiệp với nợ mỗi năm $50,000 hay 4 năm là $200,000 thì mệt, lương bổng lại thấp nếu học mấy môn vớ  vẫn, chạy xe cứu thương không cần phải 4 năm đại học.

Năm 1998, có nghiên cứu cho thấy từ năm 1978 đến năm 1988, cho rằng những người có bằng cấp đại học đạt 20% lợi tức cao nhất của người Mỹ. Khiến các đại học đột phá tư duy, bán giấc mơ Hoa Kỳ bằng cách tiếp thị các học sinh trung học cũng như bố mẹ là tốt nghiệp đại học như mua bảo hiểm chắc ăn cho sự sung túc sau này. Thế là ai nấy ùn ùn phải vào đại học ào ào. Để có một tương lai sáng sủa hơn, thoát khỏi cảnh nghèo. Cha mẹ hy sinh đời bố củng cố đời con, rút tiền quỹ hưu trí đầu tư cho con để rồi ngày nay nhìn lại, mình chỉ sống bám vào an sinh xã hội, còn hưu trí te tua. Đó là bi kịch của xứ này. 

Các đại học Cali theo đó và tăng học phí lên khiến giáo dục đại học thường được xem là nấc thang, giúp các người nghèo tiến lên trong xã hội nhưng nay trở thành một loại hàng hoá riêng tư, chỉ dành cho những ai chịu, chấp nhận mượn tiền với khả năng nợ chồng chất biến giấc mơ Hoa Kỳ thành ác mộng Hoa Kỳ.

Hôm trước xem phỏng vấn ông Bill Gates, cho rằng 10 năm tới trí tuệ nhân tạo sẽ thay thế rất nhiều công ăn việc làm. Thậm chí thay thế cả bác sĩ ,… đâm đầu đi học y khoa, để ôm cái nợ 500,000 rồi kiếm không được việc. Lấy tiền gì trả nợ. Chạy Uber. Chưa chắc vì sẽ có xe tự động chở khách. Mình buồn đời kêu thằng con làm với mình để mình truyền nghề rồi sau này kế nghiệp cho xong. Tương lai sẽ có nhiều thay đổi như cuốn sách “who moved my cheese”. Mình phải định liệu tương lai về đâu để hướng dẫn con cháu thay vì chạy theo thời trang.

Đến năm 2009, các đại học Cali tăng học phí lên 32%, vượt khỏi mức $10,000 mỗi năm. Xin nhắc lại là đại học công tại Cali còn đại học tư thì giá khủng hơn. Xem như từ $3000 / năm nay phải trả $12,000/ năm cho 4 năm trời, bổng nhiên nhảy lên $40,000. Xin nhắc lại năm 2009. 

Lý do là năm 2004, khi ông Schwarzenegger làm thống đốc, đã ký luật tăng học phí, bỏ dần sự hỗ trợ của tiểu bang và chuyển qua các cơ sở tư và cho phép các đại học được tư nhân hoá các lợi tức nên họ bắt đầu bán các trái phiếu, mượn tiền các tư nhân. Kiểu Hoa Kỳ bán trái phiếu như điên và từ đó họ có thể tăng học phí lên để bảo chứng cho các người đầu tư. Học phí được thế chấp cho các trái phiếu. 

Vấn đề là tiền bán trái phiếu trên nguyên tắc để giúp sinh viên học tập tốt nhưng các đại học dùng tiền để xây các chỗ đẹp đẽ như hồ bơi, vận động trường bú xua la mua để được lên điểm, kiểu đi khách sạn có hồ bơi thì được lên 5 sao,…. Gần đây chính phủ Trump có lên tiếng vụ này. Sinh viên đóng học phí nhiều để các đại học xây cất các loại phòng ốc nguy nga nhằm được lên điểm vì họ có liệt kê các đại học theo thứ tự tại Hoa Kỳ. Các đại học bổng nhiên trở thành các con buôn thay vì nơi đào tạo các nhân viên cho bộ máy lao động cho Hoa Kỳ. Vì càng được điểm cao trong hệ thống đại học Hoa Kỳ thì trái phiếu của họ càng có giá trị, càng lên hương. Từ từ các đại học Cali phải tăng học phí lên để trả cho các người mua trái phiếu của đại học. Học phí không còn là lợi tức của trường mà nguồn lợi nhuận và tình trạng này được lan toả khắp các đại học trên Hoa Kỳ. Chán Mớ Đời trường trung học Villa Park nơi con mình tốt nghiệp phải bán trái phiếu để xây thêm phòng lớp. Lý do học sinh của người di dân lậu quá đông. 

Để nhắc lại là đại học công của Cali được chính phủ trợ cấp nên người dân sinh sống tại Cali đóng tiền rẻ hơn các sinh viên ngoài tiểu bang hay ngoại quốc. Ai muốn học các trường công của Cali phải đóng thêm đâu $20,000 mỗi năm. Tương tự sinh viên Cali đi đến các đại học ngoài tiểu bang sẽ phải đóng thêm tiền. Hôm trước có gặp một chị từ Việt Nam sang đầu tư theo diện EB5 chị ta cho biết là cho con qua Mỹ học ngay ở trung học để vào đại học không phải đóng tiền như người ngoại quốc. 

Hôm qua xem phim tài liệu bên tàu, có tên sinh viên tàu qua Hoa Kỳ học, mượn thẻ tín dụng trên $140,000 rồi xù luôn. Hắn lên mạng rêu rao là yêu nước muốn làm cho đế quốc Mỹ nhào luôn. Khiến cộng đồng mạng chửi, kêu là con sâu làm rầu nồi canh. Nay các ngân hàng Hoa Kỳ không cho sinh viên tàu mượn tiền nữa. Vụ chính phủ Trump thâm nhập vào các hoạt động của đại học thêm vấn đề sinh viên ngoại quốc bị rút chiếu khán, sẽ gây trở ngại cho họ. Khó mà mượn tiền của ngân hàng rồi xù như ông thần tàu nào hồ hởi lên mạng chỉ vẽ cách làm cho đế quốc nhào. Các chiến sĩ an ninh mạng thì tung hô tinh thần ái quốc của ông thần xù tiền này.

Vì lợi nhuận, các đại học không chú tâm đến giảng dạy đưa đến tình trạng họ có thể sa thải 70% các nhân viên đại học. Xem như giáo sư đại học ngày nay đa số là bán thời gian trong khi các người lo về hành chính thì bình chân như vại.

Vấn đề là ai nấy cũng muốn vào đại học vì nghĩ đó là tấm vé đưa lên hàng giai cấp sung túc, giàu sang hơn thế hệ cha ông nên các nghề tay chân bị bỏ lơi vì những ngành nghề này không cần bằng đại học. Được xem như 52% các ngành nghề tay chân, không cần bằng đại học có nguy cơ bị biến mất vì khi các người thợ này về hưu sẽ không có người thay thế. Có thể là người máy sẽ thay thế. Mình hy vọng 10 năm nữa sẽ mua được người máy để làm vườn, hái bơ cho mình.

Mỗi năm Hoa Kỳ có đến 3 triệu người trẻ không tốt nghiệp trung học. Cho thấy nền giáo dục có gì không đạt lắm.  Không có bằng trung học thì không vào đại học mà không có trường dạy nghề gì cả còn học đại học xong thì cái bằng được gọi “bằng Thừa” vì kiếm việc không ra. Mình nhớ bên Tây ,sau khi học xong lớp 3 ème, ai học dốt thì được chuyển qua các trường lớp dạy nghề, còn ai có khả năng học lên đại học thì tiếp tục học chữ. Bên Mỹ không có vụ này, có nhưng ít vì ai cũng bị xúi đi học chữ lên đại học có cái bằng về treo tường. Đến nổi mỗi năm trung bình có đến 3 triệu học sinh không tốt nghiệp bằng trung học. Nhớ có dạo trên Los Angeles, có cô học sinh nào không tốt nghiệp bằng trung học, đâm đơn thưa trường học là kỳ thị này nọ. Học khu sợ quá, thí cô hồn cho cái bằng trung học thay vì ra toà mất thời gian.

Lấy thí dụ một người gắn hệ thống cầu thang máy, vào năm 2022 trung bình lãnh $99,000 / năm chỉ cần văn bằng trung học. Cho thấy ngày nay Hoa Kỳ có vấn đề là trong vòng 10 năm tới các người thợ bắt đầu về hưu thì chúng ta có vấn đề nhân sự để làm các nghề rất quan trọng cho bộ máy xã hội hoạt động. Hiện nay các nghề tay chân này đa số do các người di dân bất hợp pháp làm. Nay họ tìm cách cưỡng bách hồi hương nhóm người này thì hơi mệt. Người Mỹ đa số xem các nghề tay chân là của hạng người thấp hèn. Đi đến nhà thân hữu, cách tốt nhất để không ai làm phiền, khi ai đó hỏi mình làm gì cứ nói làm vườn là họ vênh cái mặt lên trời đi luôn không một lời từ chào. Không muốn nói chuyện với nông dân như mình. 

Muốn tìm câu trả lời, chúng ta cần xem xét lý do đưa đến hiện trạng ngày nay. Theo tài liệu vào thập niên 1960, chỉ có 25% dân biểu quốc hội Hoa Kỳ có bằng trung học. Đại biểu quốc hội Hoa Kỳ. Xã hội Hoa Kỳ dạo ấy lo toan về cuộc chiến Việt Nam và khủng hoảng dầu lửa. Năm 1967, khi tổng thống Reagan làm thống đốc tiểu bang Cali. Ra lệnh cắt hỗ trợ cho các đại học công và tạm đóng cửa các đại học nhân danh ngân sách tiểu bang bị thâm hụt, và các cuộc bạo động chống chiến tranh như gần đây chúng ta thấy các đại học như Columbia lên tiếng ủng hộ Gaza,… nhưng với cường độ nhỏ hơn thời chiến tranh Việt Nam. Đó là khởi đầu cho việc các đại học công này lấy tiền học phí.

Khi mình vào học nghe kể về Mai 68, cuộc cách mạng văn hoá tại Pháp, sinh viên học sinh biểu tình, cạy đá trên đường để quăng cảnh sát do đó sau này ông De Gaulle cho thay đường nhựa hết trong trung tâm thành phố để khỏi cạy đá vì khi xưa, họ làm đường bằng đá ong, xe ngựa chạy lọc cọc trên. Cuối cùng chính phủ De Gaullle phải thay đổi nền giáo ở dục ở Pháp để phù hợp với tình thế thời đại.

Nên nhắc lại đạo luật cựu chiến binh (G.I. Act) được ra đời sau đệ nhị thế chiến, nhằm giúp các cựu chiến binh trở lại đại học, thường được xem miễn phí để có cái bằng đi làm như trường hợp phó tổng thống JD Vance, đi lính rồi giải ngủ, được đi học đại học rồi học tiếp luật sư,…

Trong cuộc chiến tranh, phong trào phản chiến lan tràn khắp các đại học như Berkeley ở Cali do đó ông Reagan cắt tiền dành cho đại học tương tự ngày nay ông Trump doạ cắt tiền hổ trợ đại học nếu họ tiếp tục để sinh viên chống đối DO Thái.

Trung bình, người có bằng cử nhân kiếm được khoảng 1 triệu USD nhiều hơn so với người không có bằng. Các bằng cấp trong lĩnh vực STEM, y tế hoặc luật thường mang lại kết quả, lợi tức tốt hơn. Mình có quen một anh sang Hoa Kỳ rất trẻ năm 75, đi học luật nhưng không đậu bằng hành nghề luật sư nên đi làm vớ vẩn. Bỏ biết bao nhiêu tiền đi học luật sư đẻ rồi không hành nghề luật sư được.

 Nhưng hệ thống có vấn đề: các trường đại học ít chịu trách nhiệm về kết quả giáo dục của họ, và các khoản vay liên bang quá dễ nhận, làm tăng chi phí. Nhiều người gọi đó là “trò lừa đảo mang tính săn mồi” do cho vay không giới hạn và ít bảo vệ trong trường hợp phá sản.

Họ cho xây dựng các cơ sở như vận động trường để được thêm điểm để câu sinh viên, thay vì dùng tiền để chăm giảng dạy sinh viên

Lừa đảo hay không phụ thuộc vào góc nhìn. Nếu học một ngành có triển vọng tại một trường có học phí hợp lý, thường là đáng giá. Nếu tích lũy nợ mấy trăm ngàn cho một bằng cấp có triển vọng việc làm không chắc chắn, con cháu của chúng ta đang đánh cược với tương lai như hốt hụi chết. Chúng ta nên khuyên con cháu nghiên cứu kết quả của chương trình học, cân nhắc trường nghề hoặc cao đẳng cộng đồng, và tránh vay nhiều hơn số tiền bạn có thể trả trong một thập kỷ.

Hôm trước, có ông Mễ quen, nhờ mình nói chuyện với cô con gái sắp sửa vào đại học năm tới. Mình khuyên nên học 2 năm đại học cộng đồng cho rẻ tiền rồi hai năm cuối chuyển trường, đỡ tốn kém hơn. Khi ra trường thì có văn bằng đại học danh tiếng, không phải đại học cộng đồng.

Nhìn lại cuộc đời đã đi qua, mình thấy học đại học cũng có cái tốt của nó nhưng ngày nay với sách báo trên mạng, chúng ta có thể tự học nhiều hơn, những gì mình thích để bồi bổ cho công việc của mình thay vì học ba cái tầm phào, không giúp ích gì trong công việc sau này. Tương lai sẽ thay đổi rất nhiều. Có thể có những nghề mà ngày nay chưa ai nghĩ ra để thay thế những nghề hiện nay. Vật đổi sao dời do đó chúng ta nên giúp ý kiến cho con cháu thay vì để chúng mượn nợ đi học rồi ra trường ôm món nợ hận nghìn thu. Lương cao thì còn đỡ để trả tiền nợ còn lương thấp thì bắt chước ca sĩ Trường Vũ, hát tôi sinh ra mang kiếp con nhà nghèo, mua được 3 căn nhà cho thuê.  Chán Mớ Đời 

Người nước ngoài thường cho rằng, "America is a country of opportunity ." Rất đúng nếu mình hiểu biết, chịu đựng và chấp nhận khi cố gắng trên con đường học vấn . Em luôn dạy các con, "High education is a must when you don't want people here to put you down and it will be easy for you to find jobs and start a nice family ."

Buồn nhất khi nhìn thấy đám trẻ sanh tại Mỹ, không thèm dùng đến những cái hay bày ra từ trường học cho chúng thành công, như dạy nghề nếu không thèm vào đại học sau khi xong trung học. Mình đã có dịp xem qua tổ chức của trường chính phủ quá hay, tốn hao không ít (từ thuế nọp của mình), mà đám học sinh bỏ lỡ cơ hội để rồi nhìn thấy người ăn xin ngoài đường khi dính vào xì ke ma túy . Bà chị mình dạy Pháp văn cho trường công (6th, 7th & 8th grade), chương trình bị hủy bỏ vì thiếu học sinh, bao nhiêu sách Pháp mới toanh cho vào thùng rác ... chị giữ lại vài quyển cho em dùng dạy các bà  Mỹ lớn tuổi tại trường của community gần nhà . Chưa hết, chị cho hay, khi các học sinh dùng cơm trưa (lunch time), nhận thức ăn miễn phí, không ưa là vất vào thùng rác, như milk in the box, trong khi các trẻ nghèo cần dinh dưỡng mà không có tại các nước nghèo🥹 .

Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo dang nắng Sơn đen 

Nguyễn Hoàng Sơn