Những ngày đầu tiên sang Pháp, trời mùa đông rất lạnh nhưng mình đi làm giấy tờ hay đi xin việc hay đi bộ vòng vòng khắp Paris. Điểm đến đầu tiên là khu La-tinh (quartier Latin), đại học Sorbonne, viếng thăm vườn Lục Xâm Bảo mà ông Phạm Duy làm nhạc. Người ta gọi khu Latinh là vì khi xưa khu này có các đại học như Sorbonne, sinh viên tứ xứ, từ âu châu đến học cũng như từ các vùng khác của xứ tây.
Dân tây dạo đó nói phương ngữ nên một ông tây ở vùng Bretagne không hiểu một bà đầm ở vùng Dordogne thêm các lớp được giảng dạy bằng tiếng la tinh. Ra đường sinh viên nói chuyện với nhau bằng ngôn ngữ la tinh nên người Pháp gọi là khu La-tinh. Người ta cho biết văn hào Balzac là người đầu tiên gọi khu vực này là “pays latin”, rồi dần dần người ta gọi là “quartier latin”. Có dịp mình kể rõ hơn khu vực này mình đi lại bao nhiêu lần trong thời sinh viên.
Ngày nay thì dân tây được đồng hoá, đều nói tiếng tây, một ngôn ngữ chung học tại trường học thay vì phương ngữ của họ. Cũng có thể giới trẻ không còn biết tiếng của vùng họ nữa như thế hệ ông bà của họ. Thời mình ở xứ Tây, về vùng Bretagne vẫn nghe mấy người lớn tuổi nói phương ngữ tương tự vùng Alsace và Lorraine. Nhớ bố mẹ của cô bạn Vivianne, nói tiếng Tây không rành lắm, mà tiếng đức thì rất rành. Họ nói chuyện bằng phương ngữ Alsace, ông bố cô bạn kể là trong thế chiến thứ 2, ông ta bị bắt đi lính cho đức, bị bắt ở tù. May là được mỹ giam chớ Nga Sô thì chắc bị đưa về tây BÁ Lợi Á. Mấy chỗ khác mình ít viếng nên không rõ lắm. Chỉ đi Normandie, Bretagne, Loire, Champagne, Alsace và vùng Provence.
Mình lấy xe điện ngầm đến Place Saint Michel, rồi đi bộ theo đại lộ này, thấy tiệm sách Hachette bên tay phải trên đường Danton thì phải mà khi xưa sách học ở trường thường được xuất bản bởi nhà sách này. Sau đó thì đến đại học danh tiếng Sorbonne bên tay trái. Hồi đó không có điện thoại di động nên không xeo-phì được nhưng cũng bò vào xem. Đại học này được xem là cổ nhất nước pháp, đâu được xây dựng 800 năm về trước.
Người Việt mình cứ gặp mình là hỏi khi xưa học Sorbonne vì chỉ nghe đến đại học này, lâu đời nhất xứ Pháp nhưng người tốt nghiệp rất đông. Bên tây phải nói đến các trường lớn gọi Grandes Écoles, các trường này được thành lập dưới thời Napoleon nhằm đào tạo các nhân tài cho đế quốc Pháp, họ tuyển lựa rất khó nên ai xuất thân từ các trường này, có thể gọi là thành phần ưu tú của nước pháp. Ai mà tốt nghiệp từ các trường này là xem như không bị thất nghiệp cả đời, được tuyển chọn vào các nơi quan trọng. Họ đem hệ thống này qua Việt Nam nên khi xưa đi thi dù đủ điểm chưa chắc được đậu vì họ chỉ lựa 1 số nào đó thôi. Mình đọc đâu đó là chỉ có lấy 25%. Cứ xem tất cả tổng thống, bộ trưởng của Pháp đều xuất thân từ các trường lớn này. Như tổng thống Valery Giscard D’estaing, Georges Pompidou, Jacques Chirac,…đều xuất thân từ Trường Quốc Gia Hành Chánh (École Nationale d Administration), tây đầm hay gọi ENA.
Việt Nam Cộng Hoà có Trường Quốc Gia Hành Chánh dựa theo hệ thống giáo dục tây, huấn luyện các nhà lãnh đạo tương lai cho Việt Nam Cộng Hoà. Mình có gặp vài người tốt nghiệp trường này ra thì công nhận trình độ của họ rất cao. Hình như ra trường là họ được bổ đi làm phó quận trưởng. Còn quận trưởng là một vị sĩ quan quân đội vì chiến tranh.
Cách đây mấy năm có cô bạn đầm từ Paris ghé chơi. Cô này tốt nghiệp trường cao đẳng thương mại (Hautes Études de Commerce, Tây gọi tắc là HEC), có công ăn việc làm sau khi ra trường. Mình hỏi mấy người bạn chung khi xưa cũng tốt nghiệp trường này ra. Ai nấy đều làm lớn trong các ngành của chính phủ pháp. Đám dân trường lớn cũng kỳ thị lắm. Họ chỉ chơi với dân trường lớn thôi, còn dân đại học thường thì không chơi.
Sau đó thì lên chút nữa thì đến vườn danh tiếng Lục Xâm Bảo (Luxemburg) mà ông Cung Trầm Tưởng có nhắc đến trong mấy bài thơ của ông ta. Cây cối đều trơ trọi nhưng rất đẹp. Có mấy cái ghế sơn màu vàng bằng sắt để thiên hạ ngồi. Mình đi xem hồ phun nước nhưng lạnh quá nên không dám ngồi lại. Thấy một lâu đài to lớn khi xưa, nay là nơi họp của thượng viện của Pháp quốc. Sau này mùa Xuân mình có trở lại để vẽ trong nắng xuân. Có lần đi lại khu vườn này vào mùa thu lá vàng rơi thì nhớ đến bài hát khi xưa thường nghe ở Đà Lạt “elle était si jolie”. Aujourd’hui c’est l’automne et je pleure souvent,… Sàigòn mất nên khóc hoài, mất liên lạc với gia đình suốt 3 năm trời. Mỗi lần nghe bản nhạc này là mình nhớ đến vườn Lục Xâm Bảo của một thời sinh viên.
Bổng nhiên mình thấy xa xa có một toà nhà chọc trời nên tò mò, vì đa số các đai lộ ở Paris được xây dựng lại với 7 tầng lầu. Băng qua đường, bò lại gần. Mình có xem phim Tour Infernale do Paul Newman đóng vai kiến trúc sư, Steve MAcQueen đóng vai ông lính cứu hoả nên mình cứ tưởng là họ quay ở đây. Hết kể chuyện Đà Lạt, chắc mình sẽ kể chuyện về Paris ngày xưa.
Không ngờ cái tính tò mò đã thay đổi hướng đi đời mình khi viếng thăm khu Montparnasse với toà nhà cao tầng mà tây gọi Tour Montparnasse, gây nhiều ấn tượng nhưng không có tiền viếng thăm trên đỉnh. Tòa nhà cao tầng này được xem thời ấy cao nhất Paris với kiến trúc tân đại, khiến mình nảy ý định học kiến trúc, để sau này về Việt Nam thiết kế những toà nhà chọc trời như vậy thay vì học kỹ sư dệt như khi xin chính phủ Việt Nam đi du học.
Trong đại gia đình mình, dạo ấy có 3 người là kiến trúc sư tốt nghiệp ở Pháp. Một ông cậu bà con, con ông bà Phúng, tiệm Hiệp Thạnh số 11 Duy Tân, một là con ông bà Võ Quang Tiềm và người nổi tiếng nhất mà mình gọi bằng Dượng, là kiến trúc sư Ngô Viết Thụ, khôi nguyên giãi La Mã năm 1955, học trò của ông kiến trúc sư Le Maresquier. Mình nhớ trước khi đi tây, gặp dượng ở nhà ông bà Phúng, dượng kêu qua nớ kiếm con đầm nuôi cho ăn học. Dượng có một người con trai cũng học về kiến trúc, hình như mình có gặp khi về Việt Nam lần đầu tiên, dượng đang tính cho cậu con trai đi du học bên mỹ. Nay mình có hai đứa cháu theo ngành kiến trúc ở Việt Nam. Xem như gia đình bị ảnh hưởng từ kiến trúc sư Ngô Viết Thụ. Con mình thì không khuyến khích theo ngành này vì bên Hoa Kỳ không có tiền. Nếu thật sự đam mê thì học còn không thì kiếm nghề khác.
Dạo ấy, muốn di chuyển nhanh chóng ở Paris phải lấy Métro đi thì đến trạm của khu vực này, được gọi trạm Montparnasse-Bienvenue thì đoán là họ chào mừng du khách đến khu vực này vì Bienvenue như tiếng anh gọi là Welcome. Đến khi vào học kiến trúc thì mới thất kinh, Bienvenue là họ của ông kỹ sư tây được gọi là cha đẻ của hệ thống chuyển vận Métro của Paris, tên là Fulgence Bienvenue. Một kỹ sư gốc vùng Bretagne nên có cái tên rất lạ, Fulgence.
Ngày nay hệ thống Métro có đến 205 cây số, 303 trạm và có đến hơn 1.5 tỷ người dùng hệ thống này mỗi năm.
Thời mình mới sang, hệ thống Métro không rộng lớn như ngày nay nối kết với một hệ thống xe điện chạy ra ngoại ô R.E.R., giúp hành khách có thể lấy xe điện đến các phi trường nằm ở ngoại ô và 6 nhà ga ở trong Paris. Xe chở hành khách theo mình tương đối là khá hơn các hệ thống ở New yOrk, Luân Đôn, La MÃ,… sau này ga d’ Orsey không còn sử dụng nữa và được biến thành một bảo tàng viện, cạnh trường cao đẳng quốc gia mỹ thuật mình theo học.
Trong thời kỳ cách mạng kỹ nghệ xẩy ra tại tây phương, năm 1863, Luân Đôn khánh thành hệ thống xe điện ngầm lần đầu tiên trên thế giới, thường được gọi là “Tube”, New York Subway cũng bắt đầu cho người dân sở tại sử dụng hệ thống Subway vào năm 1868, Chicago thì đến năm 1892, và Budapest vào năm 1896. Xin nhắc lại là vào thời điểm đó, thủ đô của Hung Gia Lợi mà mình có viếng thăm mấy năm trước đây, việc đầu tiên là dẫn vợ đi xe điện ngầm lịch sử của xứ này.
Budapest dạo ấy thuộc đế quốc Áo-Hung, rất hùng mạnh đến khi Anh quốc muốn hất chân nên mới tìm cách gây hấn và đã đánh bại đế chế Áo-Hung trong đệ nhất thế chiến. Cuối cùng thì sau đệ nhị thế chiến thì Anh quốc banh ta lông luôn vì đất nước bị tàn phá trong chiến tranh nên kinh tế kiệt quệ, để anh mỹ lên thế. Nhờ trong thời kỳ chiến tranh, ngành sản xuất không bị tàn phá, các nhà máy sản xuất được xây cất rất nhiều trong chiến tranh nay được sử dụng để sản xuất máy móc bán cho cả thế giới.
Chính phủ Pháp và hội đồng quản trị của Paris bàn bạc để xây dựng một hệ thống xe điện ngầm tại Paris cho kịp khai trương cuộc đấu xảo năm 1900 (exposition universelle) , sau đó xây thêm 5 tuyến đường xe điện đến năm 1911.
Đồ án xây cất được giao cho một kỹ sư gốc Bretagne, tên Fulgence Bienvenue. Ông này bị cụt một cánh tay trong một tai nạn lao động nhưng không cản bước ông ta lên đến chức vụ cao nhất của ngành xe điện ngầm của Paris. Ông này tốt nghiệp trường Bách kHoa (école Polytechique) và trường cầu cống (école des Ponts et chausees). Trường này ông cụ muốn mình theo học nhưng khó lắm, phải học 2 năm dự bị toán lý hoá rồi mới thi vào, Sàigòn mất, không có tiền nên đành hẹn kiếp sau. Nói cho ngay mình không phải dân học giỏi nên không mơ vào mấy trường danh tiếng này.
Đồ án này giúp đưa Paris vào cuộc chạy đua cách mạng kỹ nghệ, chạy theo Luân Đôn và New York. Nói cho đúng thì dân tây hay cãi cọ đến khi tổ chức cuộc đấu xảo thế giới mới đồng ý cho xây dựng hệ thống xe điện ngầm. Tương tự thế vận hội năm tới sẽ được tổ chức tại Paris khiến thủ đô nước pháp đang làm nhiều trò ở Paris. Mình quên, chắc đợi 2025 thì về Paris thăm bạn bè và gia đình cô em. Nhưng nếu về tháng 9 cũng hết thế vận hội rồi.
Ngày 14 tháng 4 năm 1900, khi hội chợ quốc tế được khai mạc thì hệ thống xe điện ngầm chưa được hoàn tất. Đường xe điện ngầm số 1 từ Porte Maillot chạy đến Porte de Vincennes, được khai trương vào ngày 19 tháng 7, 3 tháng sau đó. Trong vòng 5 tháng hệ thống Métro có đến trên 4 triệu người sử dụng nên họ tiếp tục các đường xe điện khác như dự tính và hoành thành 10 năm sau đó. Ông Bienvenue chỉ huy thi công 2 đường xe điện ngầm rồi qua đời.
Dạo mình ở Paris, trạm Métro mà mình lên xuống mỗi ngày là trạm Louvres, lối ra là đường Rivoli để ai đi viện bảo tàng. Mình lấy métro từ trạm Les Sablons từ Neuilly sur Seine rồi xuống trạm Louvres, ra đường Rivoli, băng qua viện bảo tàng Louvres, leo lên mấy thang cấp của Passerelle des Arts, thấy viện Hàm Lâm Pháp quốc trước mặt, rồi đến trường gần đó. Đi như vậy cho tiện thay vì phải đổi hai ba lần mà trường thì gần sông Seine hơn trạm Métro Odeon, gần trường. Tối học xong độ 8 giờ thì họ đóng cửa trường thì cũng đi lại qua sông Seine nhưng lại thấy phố xá lên đèn. Đẹp nhất là vào tháng 9 tháng 10 khi mùa thu lá vàng rơi, sương mù che khuất những ánh sáng ban mai của bình minh đang lên phía Nhà Thờ Đức Bà.
Họ đặt tên trạm dừng tại Montparnasse là Montparnasse-Bienvenue để nhớ đến cha đẻ của Métro của Paris. Khu Montparnasse khi xưa nổi tiếng với các nghệ nhân như Picasso, Braque, Modigliani, Cézanne,… ở trong khu vực này. Ai đến Paris nên ghé lại tiệm cà phê La Rotonde mà các nghệ nhân khi xưa hay lui tới ăn để bàn bạc, cãi cọ về trường phái này nọ đã đưa nền nghệ thuật của Paris lên đến tột đỉnh. Mình có ghé ăn vài lần tiệm ăn La COupole nơi mấy ông thần này thường ăn tại đây. Có dịp mình kể về vụ này khá vui, có nhiều huyền thoại mà khi mình vào học trường cao đẳng quốc gia mỹ thuật Paris được nghe từ các đàn anh thuật lại.
Ngày nay du khách đến Paris là mò lên đồi Montmartre xem các nghệ nhân bán tranh rẻ tiền cho du khách như mình khi xưa để kiếm cơm. Khu MOntparnasse này khi xưa lụp xụp nên các nghệ nhân mướn làm xưởng vẽ cho rẻ, đến khi mình sang đó thì đang được trùng tu lại vì cái toà nhà chọc trời mới được xây cất nên thế thái nhân tình thay đổi, trở nên rất đắt. Các nghệ nhân bò lên Montmartre mướn nhà cửa để ở.
Mình có kỷ niệm vui ở khu vực này. Sang tây, được 3 tuần thì thèm cơm Việt Nam, đi lang thang chỗ khu vực này thì thấy một tiệm ăn Việt Nam nên sau nhiều lần đắn đo bước vào. Nhìn thực đơn là mình muốn rụng tim. Giá quá đắt. Một chén bún bò giá 7 quan, có thể mua 20 tô bún bò tại Đà Lạt. Còn mấy món khác thì trên 20 quan nên mình kêu một chén bún bò khiến ông mít bồi nhìn mình như bò đội nón, hỏi “c’est tout?” Mình ngạc nhiên, tại sao hỏi mình tiếng tây nên đáp lại “oui”. Hoá ra chỉ có một chén bún bò nên sợ hết dám ăn tiệm Việt Nam.
Ở lâu ngày mới biết dân tây ăn món khai vị thường là súp mà mình thì tưởng như ở Việt Nam, kêu một tô bún bò ăn là đủ no. Đây ăn khai vị nên có chén súp bún bò nhỏ như chén ăn cơm. Chỉ cần húp một cái là hết. Đi ra tiệm bụng còn đói nhưng khổ nhất bún bò chả có gia vị của Đà Lạt xưa. Mới sang tây thì thấy cái gì cũng đắt đỏ so với Đà Lạt nên chả dám mua hay ăn. Cuối tuần tiệm ăn đại học đóng cửa thì mua ổ baguette và hộp cá mòi Sumaco của Maroc, về phòng ăn thêm một bình sữa bò. Hôm nào thèm cơm thì nấu cơm, ăn với cá mòi. Trong phòng mình có mua một cái lò ga cắm trại nhỏ để nấu cơm. Chả có chén gì cả. Nấu cơm xong thì ăn luôn trong nồi, rồi đi rửa ở ngoài hành lang. Xong om
Có một tên người Việt, gặp ở nhà ông tây dạy học ở Huế, nói là muốn ăn cơm ở đại học thì đến đại học Jussieu, nhờ sinh viên Việt Nam mua hộ cho phiếu ăn, hình như 10 cái một lần, rồi xếp hàng vào ăn. Dạo đó đâu 2.5 quan một bữa cơm đại học, rẻ hơn tô bún bò, tây gọi là Resto U (restaurant universitaire). Được vài tuần thì tây khôn ra, hỏi thẻ sinh viên nên ngọng, hết đi ăn được nữa.
Nhưng điều mình thích nhất và hay vẽ khi xưa là cổng vào các trạm Métro. Những cổng vào Métro của Paris đầu tiên do ông Hector Guimard thiết kế. Ông này có học trường quốc gia cao đẳng mỹ thuật nhưng không tốt nghiệp. Từ 1900 đến 1912, Paris xây dựng 6 đường xe điện ngầm với 141 cổng ra vào. Ông Hector Guimard là người lãnh trách nhiệm thiết kế và hình thành các cổng ra vào đầu tiên của Métro mà người ta thấy từ “Métropolitain” kèm theo tên của trạm cũng do ông ta thiết kế. Cổng ra vào gồm có 3 phần mà người Pháp gọi: pavilions, édicules và hàng rào để ngăn chận thiên hạ đi vào đi ra. Ngày nay, người ta gọi kiến trúc do ông này thiết kế thuộc trường phái Art Nouveau. Mà ở Áo quốc rất nổi tiếng, ở Hoa Kỳ khi đến Miami Florida thì vẫn còn hiện diện lối kiến trúc này rất nhiều.
Như mình kể trên là Pháp còn chậm trong cuộc chạy đua ngành kỹ nghệ nhưng may sao ông Guimard hợp tác với công ty Saint-Didier Foundries giúp chế tạo dây chuyền theo các phần của cửa ra vào khiến giá thành rẻ và nhanh chóng khi xây cất.
Mình học kiến trúc vì hy vọng một ngày nào đó, trở về Việt Nam. Mình làm việc các tổ hợp kiến trúc nổi tiếng trên thế giới như Suter und Suter ở Thuỵ SĨ, Norman Foster and Associates ở Luân Đôn, I.M. Pei and Partners ở New York, Raffael Vignoly. Đến năm 1995, mình được mời về Hà Nội tham dự một cuộc hội thảo về phát triển Việt Nam sau Đổi Mới. Gặp và nói chuyện với các đại diện của Hà Nội thì mình Chán Mớ Đời. Về lại Hoa Kỳ, bỏ nghề kiến trúc sư để làm nông dân đến nay.
Khi nào các bác có ghé thăm Paris thì nhớ để ý mấy chỗ này, rất đẹp và có trên 110 năm lịch sử. Chụp hình gửi cho em để giúp em nhớ lại chuyện đời xưa. Hôm nào rảnh mình kể chuyện về Paris, có nhiều kỷ niệm hơn Đà Lạt xưa.
Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo dang nắng Sơn đen
Nguyễn Hoàng Sơn
