Những con hẻm khi xưa của Đàlạt
Dạo còn bé, mình hay đi bộ qua các con hẻm trong phố, đi tắt để tránh đi vòng vòng, đường xa nên những hình ảnh của những con hẻm khi xưa còn ghi lại cho mình nhiều dấu ấn. Ngày nay, về thì hẻm hóc ở Đà Lạt mọc như nấm, nhà cửa xây khắp nơi nên không biết đâu là bến bờ. Tên đường đổi thay vào đó những tên tuổi mà ngay dân địa phương không biết tiểu sử của những tên này.
Mình hay đi nhất là những con hẻm nối liền đường Hai Bà Trưng và Phan Đình Phùng. Gần nhà mình có một con hẻm nối với ngã ba chùa, phải đi từ nhà ông Lào, cư xá Địa Dư băng qua con suối bằng chiếc cầu khỉ rồi xuyên qua vườn ông Ba Đà rồi mở ra đường Phan Đình Phùng, ngay góc cây xăng Ngã Ba Chùa, cạnh bên nhà một tên học Yersin khi xưa, hay đi chiếc xe Honda Monkey mà không nhớ tên, hình như Cường thì phải.
Ngày mình về thì nghe bà cụ kể mới đi đám bà Ba Đà, thọ trên 90 tuổi còn ông chồng thì qua đời cách đây 5,6 năm. Khi xưa ông làm vườn, nhiều khi thấy thương ông ta mỗi lần mưa, con suối chảy từ số 4 về làm ngập lụt lênh láng khu vườn trồng rau của ông ta. Sau 75, thì ông ta lấy luôn đất mướn của gia đình Võ Đình Dung, sau này bán đất cho thiên hạ làm nhà nên con cháu ông ta khá giả.
Trước Mậu Thân, mình hay đến giếng nhà ông ta, xin nước, xách đem về nhà xài. May ông bà thương tình, cho gánh nước giếng. Không biết thuốc sâu, phân bón có ngấm xuống đất, chảy tới giếng nước. Nói chung, giếng nước của ông Ba Đà và ông Ba Tây trên đường Thì Sách, chỉ dùng để tắm rửa và giặt quần áo, còn hứng nước mưa để để ăn uống.
Khu này, họ xây làm bờ thành bằng đá ong ở hai ven suối chảy theo nhiều nấc thang nên tránh lụt nhưng khi mưa thì xem nước chảy rất xiết, nghe nói nếu mưa lâu thì Đà Lạt có những nơi sẽ bị lụt, có lẻ khúc Cường Để và khúc đi về thác Camly vì khi xưa hay bị ngập lụt vùng này. Nói đến đường Cường Để thì nghe nói họ sẽ làm lại cái bùng binh này vì xe cộ chạy tới đây là loạn cả lên. Hôm qua, mình đi bộ với ông cụ từ nhà, ra hồ Xuân Hương, ngang qua đây mới hiểu cách băng qua đường của người Việt ở Việt Nam.
Ấp Ánh Sáng bị giải toả một phần, nay họ trồng hoa tạm trong khi chờ đợi mua luôn phần còn lại để xây nhà cửa phố xá nhưng chắc là để tàn phá vẻ đẹp của Đà Lạt như toà thị chính ở đường Yersin, khi xưa là rừng cây thông, có một căn nhà kiếng, nay 4 cục 6,7 tầng chi đó nhìn là chới với. Mình có thấy bản vẽ của khu này khi xây xong. Kiến trúc bắt chước bên Tây 40 năm về trước. Đứng ngay cầu Ông Đạo, thấy 4 khối to chình ình vô cảm, trong khi rừng thông từ trường Nazareth kéo dài đến đường Bà Triệu biến mất.
Con hẻm thứ hai, nối liền Hai Bà Trưng và Phan Đình Phùng. Bắt đầu từ mấy thang cấp trước khu vệ sinh của cư xá Địa Dư, có gia đình Phạm Ngọc Liên và Văn Tài Phát (Yersin) ở, băng qua chiếc cầu do hướng đạo Lâm Viên xây dựng. Mình nhớ hồi nhỏ chỉ có hai tấm ván, bắt ngang con suối, có vài miếng gỗ nhỏ đóng ngang tấm ván để khỏi trơn trợt, té xuống suối, mỗi lần đi ngang thì hai tấm váng bung lên cong xuống, có nhiều tên ba de hay nhảy lên để làm Thiên Hạ yếu bóng vía té xuống suối. Có một bà bị "lại" nên mỗi lần gặp đám con nít hay chọc kêu thả xuống, thả xuống thế là bà ta quăng gánh xuống, đổ đồ tùm lum thấy tội.
Mình và cô em kế hay dắt nhau ra đây ngồi vào buổi chiều, đợi bà cụ đi chợ về. Sau này, thấy anh Ngữ, con của ông bà Ấm Thảo, gần nhà mình, trưởng đội của hướng đạo Lâm Viên và cậu Đằng, huynh trưởng Lâm Viên, điều khiển các đoàn sinh, xây dựng cái cầu bằng gỗ rộng độ 1.5m. Chiếc cầu này mình đi qua nhiều nhất khi còn bé sau này có xe Honda thì hết ngoại trừ khi đi học về. Hôm qua, đi đến nhà pmc thì mình tính ra là mất 10 phút đi bộ từ nhà đến trường Văn Học. Để trả lời câu hỏi của ông thần 2b, trên đồi của ty quan thuế thì còn đúng hai cây mới trồng sau này.
Từ cư xá Đia Dư, đi xuống mấy thang cấp lằng nhằng, làm bằng đá ong, băng qua con suối với chiếc cầu gỗ. Con suối này vào mùa khô thì đầy rác của dân cư ở xóm Địa Dư đến mùa mưa thì nước chảy bị nghẹt nên gây lụt nên nhà ở xóm Địa Dư được xây trên nền móng khá cao độ một thước tây với những thang cấp để nước lụt không vào nhà. Nếu mình không lầm thì 3 dãy cư xá này được xây hai tầng. Tầng dưới có một hộ và tầng trên có một hộ, nhà vệ sinh chung thì có đâu 4 nam 4 nữ thêm chổ máy nước để giặt quần áo dơ. Dân cư xá hay chơi pétanque ở đây còn con nít thì bắn bi , tạt lon,...Ngày nay thì chỉ thấy nhà và nhà cao 2,3 tầng, tiệm ăn, hàng quán đầy. Hôm trước, đi kiếm nhà tên Văn Tài Phát nhưng mò không ra.
Từ cái cầu gỗ thì có con đường đất đi băng qua mấy cái vườn mà bên trái là nhà Cậu Liễu, anh bà con với bà cụ, bán thuốc cẩm lệ. Con đường đất dẫn đến một con suối khác nhỏ hơn nên cái cầu bắt ngang chỉ có 2 tấm ván. Suối cũng nghẹt rác vào mùa khô và gây lụt lội vào mùa mưa. Nhà của dân cư ở xóm này đều xây cái tường nhỏ độ 30 cm, ngay cửa để cản mưa khỏi vào nhà khi mùa mưa lụt đến. Qua cái cầu khỉ thì dẫn đến con hẻm nhỏ mà mỗi sáng đều có chợ mà người ta hay gọi Chợ Nhỏ, dẫn đến đường Phan Đình Phúng, bên trái có tiệm thuốc tây Lâm Viên còn bên phải là nhà may liễng Viên Quang của ông Ba Hoà, người Huế. Ngày nay vẫn còn do mấy người con tiếp thu, tiếp tục nghề của gia đình, cạnh bên là nhà bán gạo của Liên Thái Cực Đạo, học Bùi Thị Xuân mà mình có gặp một lần khi cô nàng chở vợ chồng 2b đi mua nhà ở Virginia.
Nơi xóm Địa Dư, ngay con hẻm đi qua Phan Đình Phùng thì ngược lại, người đi từ PĐP về thì có con hẻm từ cư xá Địa Dư lên đường Thi Sách, phải bước qua mấy tấm đan xi măng đậy che cái cống từ các nhà xung quanh đổ xuống. Khi lên tới Thi Sách thì bên trái là nhà của thằng Thạch, lớn tuổi hơn mình và nhà ông Tác làm cho Địa Dư, có chiếc xe Lam chở gạo của bà cụ đi giao hàng sáng sớm để tránh bị bắt vì bà cụ mình không có môn bài bán gạo.
Nhà tên Thạch này khi xưa là động tiên nâu, dân nghiện thuốc phiện là vô đây, nhà này không bao giờ thấy mở cửa sổ, có cây lựu mà đám con nít hay trèo hàng rào vào ăn cắp trái non. Hôm trước đi ngang thì mình thấy bảng đề bán căn nhà mục nát, nghe nói đâu $50,000, chắc là miếng đất vì căn nhà gỗ được xây khá lâu trước khi mình ra đời.
Trên đường Hai Bà Trưng, khúc nhà mình có con hẻm đi từ Hai Bà Trưng qua Thi Sách lên đến đường Calmette, chỗ nhà thương Nhi Đồng. Chỗ này gần nhà nhạc sĩ Nguyễn Đức Quang, anh ta có làm bài thơ và phổ nhạc về con dốc 3 con đường: Hai Bà Trưng, Thì Sách và Calmette, nhà mình nằm ngay con dốc và đường Thì Sách.
Đúng! Nay mình ở rất xa một con đường, thỉnh thoảng nhớ đến cột điện ngay sau lưng phòng của mình ngày ấy. Con dốc này được xem như con hẻm của Đà Lạt, độc nhất nối 3 con đường chính của Đà Lạt: Hai BÀ Trưng, Thi Sách và Calmette.
Ngoài ra còn có con hẻm đi từ dốc Hai Bà Trưng, khu cư xá Bưu Điện, đi lên đường Thi Sách. Trong xóm này có hai nhà may Sơn và Tánh mà khi xưa đám trẻ hay đến đây may quần áo, nay thấy nhà may Tánh ở đường Minh Mạng gần nhà may Văn Gừng khi xưa. Nếu mình không lầm thì khúc hãng cưa xu Tiến ở Phan Đình Phùng, có một đường tắc, băng qua khu vườn sú đến đường Hai Bà Trưng nhưng mình ít đi khu đi, nhà thầy Hồ Thành Tâm ở trong xóm này, nay họ làm con đường hẻm thẳng tuốt qua đường Phan Đình Phùng.
Cũng trên đường Hai Bà Trưng, góc Trường Nữ Công Gia Chánh, có hai con hẻm, nối liền đường Thi Sách, nơi anh em Lai và Thái, nổi tiếng du đảng ở khu này, bà mẹ bán thức ăn ngoài chợ cá. Cũng gần đây có con hẻm từ khu nhà do thương phế binh, chiếm đóng, cắm dùi, xây nhà gỗ đi ngang qua nhà Nguyễn Hùng, Nguyễn Đình Tài, Lê Nam Sơn và Lê Hùng Sơn. Rồi đến tiệm mỳ quảng của cây xăng Ngọc Hiệp. Nghe nói Lê Nam Sơn, ngày nay có mở tiệm mì ở Blao khá thành công.
Đi tới cuối dốc Hai Bà Trưng thì có con hẻm gần nhà thầy Thành Bắp Sú, có con hẻm đi lên nhà thương, mình ít khi vào đây. Tới cầu Cẩm Đô thì rẽ trái để ra phố, có hẻm mà mình đi qua để ra phố còn được gọi là dốc Nhà Làng, của đường Nguyễn Biểu nối liền Tăng Bạt Hổ và đường Minh Mạng. Con hẻm bắt đầu từ Minh Mạng rồi được tẻ ra làm hai nhánh; một nhánh rẽ phải là đi xuống Cẩm Đô của đường Cầu Quẹo hay Phan Đình Phùng, một nhánh rẽ trái đi lên đường Duy Tân. Từ Góc tiệm Cẩm Đô đi lên dốc Nhà Làng thì bên phải có một bãi đất hoang, sau này tiệm chụp hình Mỹ Dung và ông Đoàn, vua đốn cây rừng, xây 4 căn nhà trước 75 nên chắc sau này mất hết.
Bên trái là một dãy nhà hai tầng có đường cống đen ngòm vào mùa nắng thì thì bốc thối còn mùa mưa thì tương đối sạch hơn. Chỗ mấy thang cấp nơi nhà hàng Cẩm Đô nhìn sang thì có một con hẻm nhỏ và ngắn hơn nối với đường Minh Mạng và Tăng Bạt Hổ, góc tiệm Vọng Nguyệt Lầu, gần nhà chú thím Lìn, bán mì và cà phê kế hàng bà cụ mình.
Từ đường Hàm Nghi, bến xe Tùng Nghĩa, cạnh phở Tùng, một lần bị cháy sau Mậu Thân, có con hẻm nhỏ đi xuống dốc, khá cao đến góc Minh Mạng và Phan Đình Phùng, có công ty bảo hiểm Rồng Vàng của bác Hoè, cựu vô địch bóng bàn Đà Lạt và tiệm uốn tóc Ba Lê, bên trái là tiệm kem Thuỷ Tinh và tiệm chụp hình. Ngày nay thì tiệm uốn tóc Bâ Lê vẫn còn chắc con cháu bà chủ tiếp thu chức năng nghiệp vụ bồi dưỡng đời sống văn hoá cho phụ nữ Đà Lạt.
Hồi bé mình có học hè với ông giáo Kim ở Phan Đình Phùng, ngay khách sạn Mimosa thì có con hẻm đi lên đường Hàm Nghi, ngay chỗ nhà thờ Tin Lành. Mình chỉ nhớ con hẻm này là có ống cống nên khá hôi, mùa mưa thì trơn trợt, nay thì họ có tráng xi măng nên xe Honda có thể chạy lên xuống. Nói chung thì có ống cống chính ở đường nên trong nhà, xài nước thì nước bẫn chạy thẳng ra ống cống của ngoài đường nên hết thấy cống rảnh như xưa với ruồi bu, nhặng đậu. Thêm họ có xe rác nên tạm ổn vấn đề vệ sinh. Mỗi khu phố, có một chiếc thùng rác to, mọi người đem rác ra đổ ở đấy rồi trong tuần có xe rác to đến xúc, mang đi.
Đường Phan đình Phùng thì có hẻm trường Tân Sanh nhưng mình ít khi có dịp vào đó ngoại trừ đi giao hàng của bà cụ vì không quen ai. Cạnh rạp Ngọc Hiệp, bên phải cũng có cái hẻm nhỏ mà ngày nay vẫn còn. Gần đó, có cây xăng Ngọc Hiệp, có con hẻm đi vào nhà nđt, nh, lns, lhs, ở đầu ngỏ có quán mì quảng trứ danh của ông bắc kỳ với hiệu Thanh Bình. Ngày nay thì thấy quán ăn Như Ý, khi xưa nằm cạnh tiệm Kim Linh, nay được dời vào hẻm này.
Đối diện rạp Ngọc Hiệp, có một cái hẻm cụt nhỏ đi vào nhà của Sỹ, học THĐ, anh họ của NĐT, gần tiệm tắm nước nóng Minh Tâm, ngày nay là phía ngoài là tiệm phở Phi Thuyền. Trong đó có nhà của chú Cương, làm an ninh quân đội, dượng của NĐT. Đi xa một tí là có cái hẻm cạnh nhà bảo sanh Hiền Chi, có cái hẻm cụt nhỏ mà trong đó có nhà của VHĐ bên cạnh là phòng mạch của bác sĩ Phán, nơi mình được ra đời.
Ở ngã ba chùa thì có con hẻm cụt nhỏ mà TTT, dân Tùng Nghĩa ở trọ ở đây, cạnh nhà NLĐ, đối diện là con hẻm cụt bên cạnh hảng cưa Xu Huệ. Bà dì mình ở trong này nên mùa mưa là lụt, xình lầy kinh hoàng lắm, nay vẫn còn, tương đối ít bùn và lụt. Thật ra Bà Dì lấy ông chồng cắt tóc, ở ngoài đường, cạnh nhà NĐT nay ở Gia Nã Đại nhưng rồi sau này bán nhà chui vào hẻm trong, mới qua đời năm nay.
Từ ngã ba chùa đi về phía mả thánh thì bên phải có con hẻm đi vào ấp Mỹ Lộc. Mình ít khi vào xóm này vì dân đây khá dữ, gốc Quảng hơi nhiều. Năm Mậu Thân thì VC xây lô cốt trên đồi này và xiềng chân cán binh vào lô cốt nên phải tử thủ. Từ nhà mình nhìn sang thấy lính võ bị đánh từ dưới đồi đánh lên, súng trong lô cốt bắn ra như mưa đến khi hết đạn thì lính Võ Bị đến nhặt súng như phim Vic Morrow. Đi lại một chúc, khúc gần hãng cưa Xu Tiến, đối diện hảng này có một con hẻm mà thầy HTT ở trong đó, mình có ghé vào thăm với NVT vài lần. Thầy Hồ Thanh Tâm ở tù 7 năm, nay định cư ở Virginia, mình có ghé thăm tháng trước. Sau khúc này lên tới mả thánh thì toàn vườn bắp sú không, cuối đường thì có hai căn nhà của gia đình Trần Văn Tiến, từ Kỹ thuật La San qua Văn Học, nghe nói sau 75 thì không ai gặp mặt lại.
Trên đường Võ Tánh, có vài hẻm nhưng mình chỉ biết hẻm Tăng Văn Danh vì nhà PTN và ĐQD ở trong khu này, phía trong có vài tên khá du côn nên mình chỉ đến nhà tên PTN, sau này thì hắn đi du học ở Ottawa còn ĐQD nay ở San Jose. Hẻm này gần trường Bùi Thị Xuân nên trưa chiều, nữ sinh trường này đi học về thì chả có tên nào dám lảng vảng tới khu vực để bắt chước Phạm Thiên Thư làm thơ Ngày Xưa Hoàng Thị, toàn con gái nên chúng dữ lắm. Nói đến nữ sinh BTX, ĐQD có chỉ cho mình xem một cô tên Nhung ở Phạm Ngũ Lão mà hôm trước gặp HTNH ở xóm này, lại quên hỏi về cô này. Cô này có cặp mắt thiên thần nhưng hơi mập.
Hồi bé nhà mình làm vườn thì cuối tuần phải vác cuốc vào Suối Tía làm rẫy nên hay đi vào Dốc Nhà Bò, đường Đào Duy Từ, cạnh Tiểu Khu, với hàng rào chống B40 dọc đường Pasteur mà Cô Thuỷ kể ngoài Bắc họ gọi là nơi chích chó vì ai bị chó cắn thì phải lại cơ quan này để chích ngừa chó dại. Hôm Tết, gặp NTV học Yersin trên mình một lớp, sau này đi lính, khi xưa ở trong xóm này.
Ấp Xuân An thì mình chỉ vào những ngày Tết và kỵ giỗ của bên ngoại mình vì chú ruột của bà cụ ở trong này. Chỉ nhớ là nơi này khá trơn trợt, mấy con đường mòn không có lót đá, chỉ toàn đường đất nên khi mưa là cả một vấn đề, bù lại thì được ăn ổi, mận. Nghe nói nay mận Trại Hầm bị tuyệt giống vì họ phá hết để trồng cà phê. TVĐ nay làm vườn trồng cà phê, hắn nói chêm vào mấy cây bơ. Lu bu quá nên quên đi viếng vườn hắn để xem. Trên tuyến đường từ Đà Lạt về Nha Trang thì có thấy khá nhiều khu đất họ trồng cà phê. Năm nay ngừoi ta dự đoán El Nino sẽ đến thì giá cà phê sẽ lên giá, năm sau TVĐ trồng cà phê chắc sẽ trúng mùa.
Ấp An Lạc nằm chỗ đường Bá Đa Lộc đi vào trường Lasan Adran, tới khúc Trung Tâm Thẩm Vấn thì có đường nhỏ rẽ xuống là Ấp An Lạc. Khu này là dân nằm vùng nhiều lắm, có lần họ tấn công TTTV, sáng hôm sau thấy xác chết nằm la liệt, ruồi nhặng bu đen xịt nhưng không có gia đình nào đến nhận xác.
Ngày nay về thì chịu thua, nhà cửa mọc đầy, nhà 3,4 tầng cạnh mấy cái lều, tạo nên một không gian khá siêu thực. Cái hay là không phân chia giai cấp như bên Mỹ, nhà khu giàu, khu nghèo mặc dù chính phủ luôn luôn tránh tình trạng sự cách biệt nên các trường học đều gồm học sinh khu nghèo và khu giàu, khu trừ những khu nào quá giàu thì thôi. Ở Việt Nam thì trên con đường hay hẻm, có căn nhà xây cao 4 tầng bên cạnh đống rác hay căn lều xiêu vẹo, làm bằng tôn.
Trên đường Hai Bà Trưng mình có thấy trên đồi, khu cư xá Kiến Thiết xưa, có một căn nhà làm bằng gỗ, nằm trơ trọi trên dãy nhà 3 tầng, tiệm ở lầu 1, còn dân ở trên hai tầng trên hay khách sạn và nhà nghỉ. Ông cụ mình bảo là cán bộ vào chiếm sau 75, nên chắc sau này sẽ bán để chủ sẽ lấy đất của đồi ra, để xây mấy tầng lầu như bên cạnh. Có về VN thì mới hiểu lý do dân gốc Việt ở vùng Bolsa, hay xây những căn nhà to tổ chảng bên cạnh những căn hộ bình thường mà 20 năm chưa chắc bán lấy được vốn lại mà phải trả tiền thuế địa ốc quá cao.
Ai xa Đà Lạt lâu ngày mà về thăm lại nơi mình đã lớn lên thì không thể nào nhận ra đâu là đâu. Nhà cửa, phố xá mọc lên bú xua la mua. Mình may có về năm 1992 nên có thấy Đà Lạt như thời mình đi Tây, Đà Lạt dạo đó như được phủ lên một màu rong rêu, cũ nát sau gần 20 năm kinh qua thời Bao cấp, nhưng ngày nay thì đủ trò. Các kiến trúc thiết kế thì bắt chước kiểu Hậu Hiện Đại của Âu Mỹ mà 40 năm trước khi mình còn là sinh viên Kiến Trúc khá phổ thông, chỉ khác là các kiến trúc sư sở tại, có lẻ không am hiểu rõ về các căn bản của kiến trúc âu châu nên bắt chước mà không đúng trông rất ngây ngô, lại không hợp với không gian hay khí hậu nhưng đã nói lên văn hoá bắt chước, không có tư duy đột phá gì.
Khi quy hoạch, chúng ta cần để người tài giỏi như đệ nhất Việt Nam Cộng Hoà đã làm, còn để cho nhóm lợi quy hoạch thì sẽ tan nát hết vì chúng chỉ nghĩ đến lợi nhuận. Chán Mớ Đời
Nguyễn Hoàng Sơn
