CUỘC CÁCH MẠNG THẦM LẶNG CỦA MỘT NGƯỜI PHỤ NỮ VIỆT NAM
Hôm trước, tình cờ xem hình đám tang của bà Nam Phương Hoàng Hậu bên tây thì khám phá ra cái áo dài của bà ta khi làm đám cưới. Tò mò vì có tin tức cho rằng bà ta đã hợp tác với nhà thiết kế Cát Tường (Le Mur) để cải cách áo dài Việt Nam từ tứ thân thành như áo dài cách tân ngày nay. Họ cho biết chính bà Hoàng hậu cuối cùng của Việt Nam, chính là người tạo ra “cuộc cách mạng áo dài” lớn nhất thế kỷ 20, và gần như toàn bộ áo dài hiện đại ngày nay đều mang dấu ấn của bà.
Năm 1934, tại Đại nội Huế, trong buổi lễ tấn phong Hoàng hậu duy nhất còn diễn ra dưới triều Nguyễn, một người phụ nữ 20 tuổi bước ra từ điện Kiến Trung trong chiếc áo dài lụa vàng thêu rồng phượng. Chiếc áo ấy không còn bốn tà rộng thùng thình, không còn cổ cao cứng nhắc, mà chỉ có hai tà, cổ tròn thấp, tay raglan ôm sát, eo chiết nhẹ nhàng.
Chỉ một lần xuất hiện, chiếc áo dài ấy đã thay đổi hoàn toàn lịch sử quốc phục Việt Nam suốt gần một thế kỷ sau. Người phụ nữ ấy chính là Nam Phương Hoàng hậu – Nguyễn Hữu Thị Lan.
Áo dài Nam Phương không chỉ là một kiểu trang phục, mà là một cuộc cách mạng thẩm mỹ, một tuyên ngôn về người phụ nữ Việt Nam hiện đại, và trên hết, là câu chuyện về sức mạnh mềm của một người phụ nữ đã dùng chính vẻ đẹp và vị thế của mình để định hình lại linh hồn dân tộc.
Trước năm 1930, áo dài Việt Nam vẫn là áo dài tứ thân hoặc ngũ thân biến thể: năm tà, bốn tà, cổ cao đứng, tay rộng, thân rộng thùng thình, màu sắc u tối. Mình nhớ ông thầy dạy sử khi xưa kể lý do áo tứ thân là vì người xưa dệt vải, cái khung dệt rất nhỏ do đó may áo thường là họ nối phía sau 2 thân, phía trước 2 thân nên gọi là áo tứ thân. Sau này về Việt Nam, tính đi về các làng dệt lụa để hỏi thêm lịch sử nhưng không có thì giờ. Trang phục ấy phù hợp với người phụ nữ sống trong khuôn phép cũ, nhưng hoàn toàn lạc lõng với thế hệ phụ nữ tân đại, đi học, đi làm, đạp xe đạp trên phố phường Hà Nội, Huế và Sài Gòn.
Năm 1930–1932, họa sĩ Cát Tường (Le Mur) đã dũng cảm vẽ kiểu “áo tân thời” với hai tà, tay phồng, cổ lá sen, váy ngắn – nhưng lập tức bị xã hội bảo thủ ném đá kịch liệt, bị gọi là “đồ Tây hóa hở hang”. Kiểu áo Le Mur dù tiên phong vẫn chỉ tồn tại trong một nhóm nhỏ trí thức và nhanh chóng bị lãng quên. Nghe nói bà Nguyễn Thị Hậu, nữ thị trưởng đầu tiên của Đà Lạt, là người mẫu bận chiếc áo dài đầu tiên của nhà thiết kế Cát Tường.
Khi Nam Phương bước lên ngai vàng, bà không chọn mặc áo dài tứ thân truyền thống của các bậc Hoàng hậu tiền nhiệm. Bà chọn một chiếc áo dài đã được cải tiến triệt để từ ý tưởng của Cát Tường nhưng được chỉnh sửa lại theo tinh thần Việt Nam:
• Bỏ cổ lá sen Tây hóa → thay bằng cổ tròn thấp kín đáo
• Bỏ tay phồng, váy ngắn → thay bằng tay raglan ôm sát và tà áo dài chấm gót
• Bỏ eo chiết quá gắt → thay bằng đường eo vừa phải, tôn dáng nhưng vẫn thanh lịch
• Dùng chất liệu cao cấp nhất: lụa Hà Đông, voan Pháp, nhung Ý
• Dùng màu sắc hoàng gia: vàng, hồng phấn, tím Huế, xanh ngọc
Chỉ trong vòng một năm (1934–1935), mọi trường nữ trung học lớn ở Sài Gòn, Huế, Hà Nội đều bỏ áo dài cũ, chuyển sang mặc đồng phục kiểu Nam Phương. Báo chí thời đó gọi hiện tượng này là “cơn bão áo dài Hoàng hậu”.
Khi học về Tự Lực Văn đoàn, nghe nói nhóm này muốn giúp người Việt bỏ các hủ tục, để chạy theo nền văn minh của tây phương. Bà Nam Phương dân tây vì Nam Kỳ thuộc Pháp quốc, du học tại pháp. Mình đoán bà ta chỉ học xong trung học hay chưa xong vì về nước khi 18 tuổi. Ngày ông Bảo Đại chắc khá lắm là đậu tú tài, và bằng nhảy đầm ở bên tây.
Có lẻ cuộc cách mạng về trang phục thời chế độ phong kiến, được thực hiện, không bị ném đá vì uy tín tuyệt đối của Hoàng hậu, biểu tượng cao nhất của đất nước. Không ai dám chỉ trích “hở hang” khi chính Hoàng hậu mặc. Tương tự khi bà Ngô Đình Nhu may áo dài décolleté, cổ tròn chi đó, cũng bị thiên hạ ném đa nhưng mấy bà dựa vào uy tín của bà Nhu nên bận áo dài hở cổ ở Sàigòn. Chớ trời nóng, đổ mồ hôi và cứ cổ cao như vịt.
Bà hoàng hậu giữ được sự hiện đại nhưng không đánh mất vẻ kín đáo, duyên dáng Á Đông. Mỗi lần bà xuất hiện (lễ tấn phong 1934, tiếp khách Pháp 1939, chụp ảnh hoàng gia 1942), hàng triệu phụ nữ Việt Nam đều nhìn thấy và muốn mặc giống bà. Mình thấy bà Nam Phương này rất đẹp nhưng hình bà ta về gài sau 50 tuổi thì hơi mệt. Nhà may cho rằng kiểu áo của bà dễ may, dễ mặc, dễ vận động, phù hợp với nữ sinh, giáo viên, nhân viên ngân hàng, thư ký… người ta cho biết từ 1935 đến nay, gần như 100% áo dài Việt Nam đều mang 5 đặc điểm gốc do Nam Phương định hình: 2 tà – cổ tròn thấp – tay raglan – chiết eo nhẹ – màu sắc thanh lịch. Mình chỉ nhớ hồi nhỏ có bà dì làm thợ may áo dài, thấy mấy cô đến may áo dài raglan, rồi sau này có vụ áo dài mini, đạp xe đạp mini rồi mất nước.
Năm 1941, trường Nữ trung học Nam Phương (Đà Lạt) lấy chính kiểu áo dài trắng của bà làm đồng phục, trở thành hình mẫu áo dài nữ sinh toàn miền Nam, rồi cả nước.
Từ 1954–1975, áo dài trắng Nam Phương là biểu tượng của nữ sinh Sài Gòn – Huế – Đà Lạt.
Sau 1975, dù có nhiều biến thể cách tân thời, cổ cao, cổ V, tay bồng… thì kiểu dáng cơ bản của Nam Phương vẫn là chuẩn mực khi nói đến “áo dài truyền thống”.
Năm 2023, khi UNESCO công nhận áo dài là di sản văn hóa phi vật thể, hình ảnh đại diện chính là kiểu 2 tà, cổ tròn thấp, tay raglan, tức kiểu của Nam Phương Hoàng hậu năm xưa. Nghe kể khi xưa, lính mỹ qua Việt Nam, may áo dài gửi về cho vợ mà quên vợ viết thư kêu ai cũng khen áo dài nhưng thấy sexy quá vì quên gửi cái quần.
Nam Phương Hoàng hậu không bao giờ tự nhận mình là nhà thiết kế. Bà chỉ lặng lẽ mặc những chiếc áo dài đẹp nhất, thanh lịch nhất, hiện đại nhất mà vẫn rất Việt Nam. Nhưng chính sự lặng lẽ ấy đã tạo ra một cuộc cách mạng lớn lao: biến áo dài từ trang phục cũ kỹ của quá khứ thành biểu tượng vĩnh cửu của người phụ nữ Việt Nam hiện đại.
Hơn 60 năm sau ngày bà qua đời, mỗi lần một cô dâu Việt Nam khoác lên mình chiếc áo dài trắng hay màu pastel, mỗi lần hàng triệu nữ sinh mặc áo dài trắng đến trường, mỗi lần áo dài Việt Nam xuất hiện trên các sàn diễn quốc tế, đó chính là lúc di sản của Nam Phương Hoàng hậu vẫn đang sống, vẫn đang bay, đang tỏa hương như chính ý nghĩa cái tên mà vua Bảo Đại đã ban tặng cho bà: “Hương thơm phương Nam”.
Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo dang nắng Sơn đen
Nguyễn Hoàng Sơn
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét