Paris để lại con tim
Hôm nay thế vận hội Paris 2024 được khai mạc để kỷ niệm 100 năm ông Tây Pierre Coubertin đã thực hiện lại thế vận hội có từ thời Hy Lạp. Như ca sĩ Josephine Baker từng hát “j’ai deux amours mon pays et Paris”. Thế vận hội này khiến mình nhớ đến những năm tháng sinh sống tại Paris, thủ đô của Pháp quốc. Một thời sinh viên đói rách. Những mùa đông lạnh cóng trong phòng ô sin và những ngày dài nóng cháy của mùa hè với những kỷ niệm của những tháng ngày xa quê hương, 1 người vô tổ quốc, như con chim lạc đàn từ muôn kiếp, để rồi 20 năm sau trở về thăm Việt Nam trong nổi buồn khi thấy Đà Lạt xác xơ như kẻ vô hồn lội nước cuốn chảy rác rưới về dòng thác Cam Ly.
Ngày nay có thể nói Paris là thủ đô, nơi du khách viếng đông nhất thế giới. Hơn cả thủ đô La Mã. Khi mới đến Paris có lẻ du khách không thấy đẹp như Roma, nhiều khi lại tưởng một Budapest rộng lớn hơn. Nhưng nếu ở lâu có thể đi dạo xung quanh Paris, ngồi ăn uống nước tại các quán cóc để nhìn thấy dân parisien sinh sống thì mới thấy cái đẹp nhẹ nhàng của thủ đô này. Người Âu châu ví Paris như một phụ nữ còn Luân Đôn như đàn ông. Sau này sang làm việc tại Luân Đôn mới để ý, đàn ông Anh quốc rất trịnh trọng, ăn bận thời trang hơn đàn ông ở Paris. Điển hình trước cổng trường có quán bistro “chez Balto” với vợ chồng bà Madeleine dễ thương. Vào quán ngồi nhìn qua cửa sổ mưa bay, hay tuyết rơi trong khi các bộ hành bước cho nhanh để tránh mưa, xe hơi kẹt cứng, bóp còi lia chia.
Hay những ngày mùa Xuân, rảo bước trong các công viên, Jardin des Tuileries, nhìn các cô đầm ngồi trên ghế phơi nắng, đọc sách, bắt đầu nổi mụn vào mùa Xuân như cây trổ hoa. Đối với mình hình ảnh đẹp nhất của Paris là những buổi sáng đi học, lấy métro từ Neuilly/seine xuống trạm Louvres, rồi băng qua viện bảo tàng này, leo lên vài thang cấp đến Passerelle des Arts, cầu này nhỏ, làm bằng sắt chỉ dành cho bộ hành, nhìn phía tay trái là Cầu Mới (pont Neuf), phía sau đó là khu La Cité, thấy nhà thờ Notre Dame de Paris, lờ mờ trong ánh sương ban mai, mặt trời mọc chậm phía đông như một bức tranh của Claude Monet. Thấy trước mặt Viện Hàn Lâm của Pháp rồi lò mò đến trường. Mình đi lại lắm lần suốt 6 năm liền.
Paris ngày nay được thiết kế sau cuộc cách mạng 1789. Lý do là Paris là một thành phố rộng lớn nhưng có rất nhiều khu vực nhỏ, đường quanh co khiến quân đội cũng như cảnh sát khó bắt kẻ gian. Khi dân chúng vùng lên làm cuộc cách mạng vì đói thì nhà vua cho lính đi bắt hay trấn áp các cuộc biểu tình rất khó vì kẻ nổi loạn có thể trốn trong quần chúng. Mình về Sàigòn, thấy hẻm đầy. Ai chạy vô hẻm rồi thì cảnh sát lạ nơi này khó mà tìm bắt được.
Năm 1848, ông vua tên Louis-Philippe bị lật đổ và ông Louis-Napoleon, cháu gọi Napoleon Bonaparte bằng bác, được bầu thành tổng thống của đệ tam cộng hòa Pháp quốc. Ngày nay được xem là nền đệ ngủ cộng hoà, thứ 5 của Pháp. Dân pháp chán biểu tình, làm cách mạng nên chắc phải đợi lâu lắm mới có nền cộng hoà thứ 6.
3 năm sau, thấy khó được tái đắc cử theo bầu phiếu phổ thông nên ông ta cướp chính quyền, ông ta kêu chức tổng thống không oai nên tự phong là hoàng đế Napoleon đệ tam. Từ lâu đời, Paris là một thành phố rất lớn của Âu châu. Đến Budapest hay Vienne thì thấy rất nhỏ so với Paris.
Khi xưa, học lịch sử Pháp mình hay lộn xộn về ông này và bác của ông ta. Cả hai đều tự xưng là hoàng đế nhưng một bên thì xây dựng và một bên chỉ đem quân đi đánh thiên hạ. Khi đọc sách của Ông Victor Hugo, nói về Paris dơ bẩn, thiếu vệ sinh, rác rưới gây bệnh tật này nọ. Nhất là trong cuốn Les Misérables, nước dùng khan hiếm. Thời đó sông Seine rất dơ bẩn. Các chủ lò sát sinh, thường được xây cất cạnh sông Seine, rồi máu bò, chất dơ, xương bò, ngựa,… được thải xuống sông Seine. Kiểu Đà Lạt khi xưa, rác dân thành phố đem đổ xuống các con suối chảy về thác Cam Ly khiến thác này thối như vùng lầy của chúng ta.
Có lẻ người có công với Pháp quốc trong công cuộc phát triển xứ này sau bao nhiêu can qua, hoàng đế Napoleon đệ tam, đưa xứ này từ một đất nước lạc hậu theo nông nghiệp vào cuộc cách mạng kỹ nghệ với các chương trình giáo dục, thành lập các trường đào tạo lớn (Grandes écoles) để đào tạo nhân tài, giúp phát triển đất nước. Đào tạo có bài bản thi vấn đáp đầy đủ như năm đầu tiên thi Tú tài chỉ có 29 người đổ trên toàn quốc. Sau này, Việt Nam Cộng Hoà cũng theo chính sách của người Pháp, thành lập các trường lớn như quốc gia hành chánh, đại học Bách Khoa Phú Thọ, đào tạo kỹ sư,… ai tốt nghiệp các trường này được xem là nhân tài của đất nước, thi cử rất khó, phải thật sự giỏi mới được vào. Nghe kể cô Ngô Đình Lệ Thuỷ thi vào trường y khoa Sàigòn bị rớt, có người đề nghị với ông nhu là để họ nâng đỡ nhưng ông ta không chịu. Nếu để ý thì ở Pháp, các bộ tưởng, thủ tướng hay tổng thống, đa số đều xuất thân từ trường quốc gia hành chánh (école nationale d’adminstration), khoa học chính trị (Sciences politiques) hay trường bách khoa (école polytechnique),… sau này thì mình không biết.
Ông ta cho áp dựng các kỹ thuật mới canh nông giúp Pháp quốc hết bị đói vì thất mùa. Nông dân như mình hết việc nên bò lên Paris để kiếm cơm, làm công nhân cho các công trình xây cất đại lộ và dãy phố do ông Haussmann thiết kế. Hoàng đế Napoleon I có con trai nhưng thiên hạ đàm tếu cho không phải, chắc mặt mũi không giống ông ta hay cao to thay vì thấp người như ông nên bà Joséphine mới kêu em trai út của của chồng lấy bà Hortense sinh ra ông hoàng đế này để sau này nối ngôi của bác. Ai ngờ ông Napoleon bị đại bại ở trận Waterloo, bị đày ra côn đảo Sainte Hélène, như Võ Thị 6, rồi chết.
Gia đình Bourbon, có vua từ bao nhiêu đời, vị vua cuối là Louis 16 bị chém đầu với vợ. Dân Tây bắt đầu chán cách mạng rồi hoàng đế nên để dòng họ Bourbon đưa ông Louis-Philippe, hậu duệ của dòng họ này, lên làm vua như sấm Nostra Damus của pháp nói: “Bourbon đi Bourbon lại về”. Từ đó dân Tây tha hồ uống rượu Bourbon. Ông này chạy qua Thuỵ Sĩ, bắt chước Mộ Dung Phục tìm cách phục quốc lại nước đại Pháp của dòng họ Bourbon trong khi bố bị cách mạng chém đầu. Cuối cùng thì loạn cả lên với các cuộc đảo chính hay cách mạng, đám kỹ nghệ gia mới kêu ông này về Pháp cho lên làm vua lại. Nhưng kinh tế không khá hơn, dân vẫn đói như thời ông vua Louis 16 nên dân chúng nổi lên đuổi cổ. Ông ta sợ chém đầu nên vi lăng bát bộ, trốn qua Luân đôn như De Gaulle sau này, mưu cầu phục quốc đến khi chết. Cháu nội ông ta là vua Leopold của xứ Bỉ.
Hoàng đế Napoleon đệ tam được bầu làm tổng thống của đệ tam cộng hoà Pháp quốc. muốn thay đổi Paris và để tạo công ăn việc làm cho dân chúng nếu không chúng lại nổi loạn. Ông ta cử một công chức tên Georges-Eugène Haussmann. Ông này có tham vọng và rất giỏi chỉ huy và thương lượng. Ông ta và hoàng đế có cũng ý tưởng xây dựng Paris thành một thành phố lớn cho tương lai. Dưới thời đệ tam Reich ở Đức quốc có kiến trúc sư Albert Speer cũng có tham vọng thiết kế các thành phố của Đức quốc xã với ý tưởng của Đức quốc xã. Hay ở La MÃ, Mussolini cũng có xây dựng một trung tâm quyền lực phỏng theo chủ nghĩa tương lai (il futurismo) mà họ hay gọi là phát xít. Ai đến Milano, viếng quảng trường Piazza Duomo, đều phải thấy một di tích của chế độ phát xít tại đây.
Năm 1853, hoàng đế Napoleon III khoán trắng cho ông Haussman muốn thiết kế và xây dựng Paris theo ý tưởng về tương lai. Gốc chính là Khải hoàn môn tua ra các đại lộ Đan với nhau những con đường nhỏ bé và công viên.
Ông ta cũng thâu tóm thêm các vùng ngoại ô của Paris giúp Paris từ 12 quận lên đến 20 quận như ngày nay. Kiểu Hà Nội ngày nay thâu nhập vùng Sơn Tây, quê nội của mình vào thủ đô luôn. Đèn đường, phương tiện di chuyển giao thông khiến dân số từ 400,000 lên đến 1.5 triệu người xem như nhân gấp 3.
Đây là một thiết kế đô thị chưa từng thấy dạo ấy ngoài Barcelona. Họ cho đập phá 20,000 căn phố gồm 120,000 căn hộ và thay vào đó 34,000 căn phố với 215,000 căn hộ.
Họ phá bỏ hàng trăm con đường nhỏ để xây các đại lộ rộng lớn mà ngày nay còn sót lại vài con đường ở khu Latin. Các đường cổ rộng 5 thước nay biến thành 12 thước hay 24 thước. Nhớ hệ số 3 vì khi mình đi học kiến trúc, họ dạy sử dụng hệ số 3. Họ cho xây các cống rãnh, ống nước, đèn đường và các hạ tầng cơ sở khác.
Các đường cũ xưa đều có độ 5 thước chiều ngang. 5 thước thì nhỏ quá kéo đại bác đến không được còn 12 hay 24 thì chả sợ thằng Tây nào. Cứ nã đại bác vào đám biểu tình là xong om. Hết biểu tình như Thiên an Môn. Khi xưa quan quân của pháp cũng như người Tàu bây giờ, mạng người như cỏ rác, chả có dân chủ gì cả.
Họ bắt đầu xây opera nhà hát lớn rất đẹp. Mình nghĩ các hí viện Âu châu không chỗ nào so với hí viện do Paul Garnier thiết kế cả.
Hoàng đế Napoleon đệ tam bắt chước Luân Đôn nên muốn tạo các công viên, các buồng phổi cho dân sinh hoạt ngoài trời. Ông Haussmann thiết kế rừng Boulogne phía Tây, rừng Vincennes phía đông nếu không lầm chỗ này có trưng bày mấy căn nhà đem từ Thủ dầu một từ Việt Nam sang. Rồi công viên Buttes-Chaumont phía Bắc và Montsouris phía nam. Họ cho trồng 600,000 cây trong suốt 17 năm.
Nếu chạy trên các đại lộ chúng ta sẽ thấy các tòa nhà mà người ta gọi tòa nhà haussmann vì rất đều đặn và giống nhau. Kiến trúc tương tự, chiều ngang và chiều dài. Ông ta bắt buộc các tòa nhà phải dùng đá vôi để trang trí mặt tiền. Nhất là phải tự sửa mỗi 10 năm. Sang Hung Gia lợi, có vài nơi cũng tương tự Paris. Tại sao họ ra những điều kiện như vậy để mai sau ai xây cất phải theo để tạo dựng một hình thể cộng đồng chung.
Sau này các kiến trúc sư thiết kế đô thị đều bắt chước cách xây cất của Paris dưới thời ông haussmann ở toàn nước pháp. Nói riêng về Đà Lạt khi ông Hébrard được cử làm quy hoạch Đà Lạt thì ông ta cũng ra các luật lệ, diện tích, chiều ngang chiều cao, cây cối này nọ, buồng phổi của Đà Lạt là Sân Cù. Nếu ai sinh sống tại Đà Lạt trước 75, sẽ nhớ là các căn nhà ở khu Hoà Bình, Minh Mạng hay Duy Tân đều giống nhau. 2 tầng và có các balcon dài hai thước ở lầu hai. Nay về thì chả dấu vào đâu cứ 100 nhà đua tiếng.
Hồi mình mới học kiến trúc, thiên hạ kêu ông Le Corbusier, kiến trúc sư thời hiện đại. Ông này có vẽ một thành phố Paris như chuyện giả tưởng mà Ông gọi "Plan Voisin" vào năm 1925.
Sau này với kiến trúc hiện đại chúng ta ít thấy những công trình cao lớn như tại Hoa Kỳ hay các nước trên thế giới. Ở Paris chỉ tháp Montparnasse là cao hay ở ngoại ô Paris như khu vực La Defense.
Dạo mình mới vào học thì trung tâm văn hóa Pompidou mới được xây cất. XEm như rất xa lạ đối với cÁc dãy phố của Paris. Sau này, họ phá các chợ Les Halles rồi xây các kiến trúc khiến con người mất đi hướng đi. Xấu xí. Toàn là do các kiến trúc sư ảnh hưởng của xã hội chủ nghĩa. Khiến người dân bị tha hóa.
Tương tự tour Eiffel cũng bị chỉ trích, họ tính đập phá sau cuộc hội chợ đấu xảo nhưng có lẽ hết tiền nên họ để lại, khiến du khách trên thế giới viếng chỗ này để chụp hình tự sướng. Ngày nay khi nói đến Pháp quốc hay Paris là người ta nhớ đến thác Eiffel như Đà Lạt là Thuỷ Tạ.
Paris rất đẹp khi chúng ta có thời gian hòa nhịp với đời sống của người dân tại đây. Còn nếu viếng thăm vài ngày, đi đến chụp hình mấy quán cà phê nổi tiếng như Au 2 magots,… thì chỉ thấy du khách, sẽ khiến chúng ta Chán Mớ Đời.
Lúc mới sang mình ở thành phố ngoại ô Pantin, khu nghèo, nhà cửa xâu xí, khói ung bám nên chán Paris nhưng sau này dọn đến ở Neuilly sur Seine thì nhà cửa được xây cất theo kiểu Haussmann nên sạch sẽ, đẹp hơn. Vấn đề ngày nay, tại Paris họ có làm các khu vực, chỉ có đừng cho bộ hành, cấm xe cộ, trồng cây này nọ. Họ chán sống trong La grandeur của pháp.
Đồng chí gái không thích Paris, chớ nếu không mỗi năm mình về Paris, ở độ 1 tháng, đi rong ruổi, như Marcel Proust, đi tìm lại những vết chân xưa, của thời sinh viên, chưa bị vợ cải tạo thành người ô-sin chân chánh. Chán Mớ Đời
Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo dang nắng Sơn đen
Nguyễn Hoàng Sơn
