Có lần hãng gửi mình đi học ba ngày về cách sử dụng cuốn Planner của giáo sư Stephen Covey, nổi tiếng với cuốn sách "the 7 habits of highly effective People" . Họ khuyên các học viên, mỗi ngày nên viết ít dòng về những việc đã làm trong ngày, mỗi năm đặt ra những mục đích để thực hiện về gia đình, sức khoẻ, công việc,… mình bắt chước làm việc đó từ mấy chục năm nay. Nay con cái lớn, về hưu nên viết bơ lốc cho qua ngày.
Có dạo tình cờ mình coi một video và đọc một cuốn sách về luyện trí nhớ vì muốn giúp cho mấy đứa con ghi nhớ khi học thi thì tác giả bảo là phải viết xuống để khỏi quên nên mình bắt đầu viết lặt vặt khi đọc một bài viết bằng tiếng Pháp thì ghi lại tiếng Pháp, bài tiếng Đức thì ghi lại tiếng Đức,...vì lâu ngày không sử dụng thì sẽ bị quên lãng. Như Phan Đình Diễm và Phạm Công Bình bảo là trong đầu mình Bộ nhớ chỉ có 4 gig nên nhiều khi viết ra để mình xoá bớt để bộ nhớ để có tài khoản, tiếp thu thêm các chuyện ngày nay và mai sau.
Mình coi một cuốn phim trên kênh Sundance kể về một sinh viên Mỹ đi sang xứ Ukraine thuộc Liên Sô cũ để tìm cái làng, nơi ông nội của anh ta đã sinh sống khi xưa qua nhật ký của ông Nội viết lại thời thơ ấu tại đó và đem theo một món quà dành cho một người đàn bà quen với ông ta ở làng. Khi đến nơi thì anh ta hỏi thăm thì không ai biết cái tên của cái làng của ông Nội đã sinh ra. Hướng đẫn viên du lịch phải chạy vòng vòng để tra hỏi thì tình cờ gặp một người đàn bà sống đơn độc với những hình ảnh đồ vật xưa tại một nơi hẻo lánh thì được biết là trong thế chiến, một tuần sau khi ông Nội của người sinh viên trốn thoát sang Mỹ thì quân đội Đức Quốc xã đến bao vây và tàn sát hết mọi người trong làng này vì gốc Do Thái, chỉ có hai người sống sót là bà ta và một người đàn ông đã mất tích từ ngày đó…
Sau này chế độ cộng sản Sô Viết chiếm đóng xứ này và đổi tên của địa danh này. Nên từ dạo đó mình hay viết trong nhật ký về Đà Lạt , VN, quê ông cụ ở Sơn Tây,.. bằng Anh ngữ để con cháu sau này muốn tìm hiểu thêm thì đọc vì phần ông cụ của mình thì cũng mù tịt, sau này có về thăm quê, đọc gia phả thì có chút khái niệm về quê cha đất tổ.
Mình đang xem một phim Ba LAn, đoạt giải Oscar, nói về lịch sử của vùng Ukraine, Ba Lan sinh sống với nhau. Hoá ra vấn đề lịch sử giữa các nước này khá phức tạp. Ba Lan lấy Ukraine nhưng khi chiến tranh thứ 2 nổi lên thì họ đánh nhau, giết chết nhau thêm anh Nga bò vào. Đó chưa kể là có những vùng đất của Đức quốc, bị Ba Lan lấy khiến một cuộc di cư đầy nước mắt lại xẩy ra như trường hợp bà Inge mà mình quen. Phải về xứ Đức, mà họ không biết gì vì tổ tiên sống tại phần đất mà Ba LAn mới chiếm đóng. Hay những người sinh trưởng mấy đời tại Algerie, bị đuổi.
Hè vừa rồi bổng nhiên liên lạc được với một số bạn học cũ khi xưa ở Văn Học, Yersin thì bao nhiêu kỷ niệm thời mới lớn từ đâu kéo về nên mình ghi lại và hy vọng mấy người bạn học cũ có những kỹ niệm nào kể lại để cùng nhau lội ngược về dòng sông tuổi thơ ở Đà Lạt. Nhị Anh nói cứ viết để cho con cháu sau này đọc nên mình như người tù cải tạo, viết tờ khai lí lịch nên phải thành khẩn khai báo, kể thành thật để tránh cảnh con cháu sau này, lớ ngớ nhưng nhờ vậy mới mình có cơ hội hiểu về chính mình hơn. Đi lại con đường đời đã đi qua, nhớ lại những kỷ niệm xưa và biết đâu 20 năm tới khi đầu óc bắt đầu thu nhỏ, mình lại có dịp đọc lại những gì đã viết sẽ giúp mình minh mẫn một tí, không phiền người thân.
Tuần rồi trong tờ báo The Economist có đăng một bài nói về những người song ngữ. Họ nhận thấy những người biết nói hai ngôn ngữ thì trí nhớ của họ khi về già tốt hơn là những người chỉ biết một sinh ngữ. Mình biết được 5 ngoại ngữ nên hy vọng sẽ không bị lẫn trí sau này. Khi nói một sinh ngữ thì con người hay cá thể thay đổi tuỳ theo phong tục tập quán, điển hình người gốc Hy Lạp thì khi nói tiếng Anh thì họ rất trầm tĩnh nhưng khi nói tiếng Hy Lạp thì họ trở nên hùng hồn, hay ngắc quảng người đối thoại vì tiếng Hy Lạp chỉ cần nghe đến động từ thì người đối thoại hiểu ý người đang nói. Nhiều khi đi ăn tiệc, có mỹ ngồi chung thì thấy mấy người bạn gốc Mít như mình, ăn nói từ tốn, không bú xua la mua như khi chỉ toàn là mít.
Tiếng Đức thì động từ để cuối cùng của câu nên mọi người phải lắng nghe hết câu trước khi trả lời. Nghiệm lại bản thân thì khá đúng vì khi mình ở Tây thì cách suy nghĩ của mình khác, nay ở Mỹ lại khác. Khi nói chuyện hay viết email cho đám bạn tây thì mình suy nghĩ theo cách khác. Mình nhớ dạo sang Ý sinh sống 9 tháng, khi về lại Paris thì mình nhận thấy đám bạn Tây, mỗi lần gặp nhau ăn uống thì chúng nó đều nói về sex trong khi dân Ý thì nói chuyện toàn là đá banh, cứ chủ nhật đi xem đá banh, thằng nào cũng có cái radio kè kè bên tai để nghe tiếp vận các trận khác trong khi đang hò hét trên sân vận động của tỉnh nhà mà ca sĩ Toto Cutugno diễn đạt rất rõ trong bản nhạc "L’ Italiano” với điệp khúc “lasciatami cantare…".
Trong bài báo có nói là những người song ngữ có thể nói hai ngôn ngữ nhưng chưa chắc là sở hữu được hai văn hoá (bicultural). Nói chung thì bên Âu Châu, người Việt ít hơn nên dù muốn dù không, người tị nạn vẫn phải gia nhập vào nền văn hoá của người bản xứ. Ngược lại bên Mỹ nhất là vùng Bolsa, thủ đô người Việt tị nạn thì có nhiều người sang đây 30 năm nhưng không rành tiếng Anh lắm, sinh hoạt khu Bolsa nên không cần biết nhiều Anh ngữ. Mình có bà chị dâu sang đây 30 năm, làm ăn khá giả nhưng coi tv Mỹ thì không hiểu cho nên chưa bao giờ đi xem nghe nhạc hoà tấu, opera hay coi kịch của người Mỹ. Lâu lâu có chương trình văn nghệ do các trung tâm băng nhạc người Việt tổ chức ở các sòng bài thì đi xem hay đi nhảy đầm, hát karaoke trong các tiệm ăn do người Việt làm chủ.
Dần dần các sinh hoạt ấy biến thành một loại Văn hoá ghetto. Nhạc thì toàn những bài khi xưa trước 75, được biến tấu theo những điệu tân thời; "Đôi mắt người Sơn Tây" hát theo điệu Lambada rồi đến Hip hop, techno,... Rồi tới mùa tango, cha cha hay Bolero như hiện nay. Nói chung là rượu cũ bình mới, không có gì gọi là sáng tạo cho nên mình hay từ chối tham dự các sinh hoạt này nên hay bị đồng chí gái la nên cực chẳng đã phải đi nhưng lại thấy người Việt hấp thụ Văn hoá Tây nhưng lại sử dụng theo kiểu người mình. Có gì hơi chướng chướng như ăn thịt ba chỉ, nữa nạc nữa mở. Nhiều khi 25% nạc còn lại là chất béo. Chán Mớ Đời
Hồi ở Âu Châu, mình cũng có đi nhảy đầm nhưng nhảy đầm của Tây được xem như một sinh hoạt văn hoá xã giao, mình mời các cô các bà trong buổi tiệc nhảy một bản hay hai để xã giao nhưng khi sang Mỹ thì lại sợ bị đánh vì dám mời cô nào được tên nào kết dù chỉ xã giao như bài báo đã nêu ra có người song ngữ, biết nói hai thứ tiếng nhưng chưa chắc đã là song văn hoá, tương tự ăn cơm Tây với đũa thay vì với dao nĩa. Tối hôm qua đi ăn cưới thì đồ Tàu dọn ra trên đĩa nhưng người mình lại ăn bằng đũa, khó và cơm chiên.
Mình mê nhất đạo diễn nhật Akira Kurosawa qua những phim 7 samurai, Rashomon,..nhưng ông này bị dân Nhật phê phán, chê bai vì tiêm nhiễm văn hoá Tây phương. Ông ta làm phim Ran, dựa theo King Lear của Shakespeare hay Kagemusha,...Nhờ những phim của ông ta mà thế giới mới biết đến Kabuki hay No của Nhật Bản. Ông ta có vài phim được thế giới bình chọn là hay nhất và các sinh viên điện ảnh phải coi trong khi các đạo diễn khác được yêu thích ở Nhật bản nhưng cả thế giới ít ai biến đến. Thế giới ngày nay như ông Thomas Friedmann viết trong cuốn "the world is flat" cho rằng văn hoá nào không thay đổi theo thời gian trong cuộc cách mạng tin học nếu không sẽ tự đào thãi.
Mình có gia nhập vài diễn đàn với nhóm bạn Tây, Mỹ, Ý, Việt,..thì nhận thấy khi viết tiếng Việt thì mình phải thận trọng dùng những từ vì trong văn hoá VN, người ta dùng những từ ám thị để diễn tả về bộ phận sinh dục,..điển hình Dương vật là Chim, buồi còn âm vật thì dùng bướm,...Thật ra mình viết về những kỷ niệm với các bạn xưa để hy vọng họ chia sẻ những kỷ niệm khác hay đứng ở một góc độ hay lăng kính nào đó nhìn về những gì xảy ra khi xưa để mình có một cái nhìn khái quát, rộng rãi hơn nhưng bị nhiều người gọi là ăn nói thô tục, không có văn hoá. Nông dân như mình thì cần gì văn hoá, cả ngày chỉ lo bẩy sóc, bón phân cây.
Trong các diễn đàn của người ngoại quốc thì không thấy bị chê trách. Có lẻ vì đầu óc Cartesien thiên về khoa học nên họ phải sử dụng từ ngữ đúng để thông tin trong khi người mình bị những hủ tục xưa cấm kị. Mình hay đọc những bài của nhiều người nghiên cứu về Văn hoá VN thủa xưa. Mình nhớ bài hát quan họ Bắc Ninh về yêu nhau cởi áo cho nhau, về nhà mẹ hỏi qua cầu gió bay,... Mình thường tự hỏi trong một chế độ phong kiến, nam nữ thụ thụ bất thân thì tại sao lại có những bài hát như vậy.
Sau này đọc những bài viết nghiên cứu của viện Viễn Đông Bác Cổ, kể rằng các làng huyện khi xưa điển hình ở Bắc Ninh, có những phong tục rất thoáng như các tục hát úp đèn và đánh chen, hát thờ thần và hát nằm hay điểm ngực. Đại loại trong làng có những cái tục này hàng năm như làng tổ chức cúng thổ thần làng thì mướn các đào nương về hát ở đình thì con trai chạy ra phía sau con gái đứng hờ tay trước ngực rồi đến khi đèn tắt thì bóp ngực, đàn ông đàn bà cũng thi đua bóp sau 3 phút thì đèn đuốc được đốt lại thì ai nấy nghiêm chỉnh trở về địa vị của mình.
Nhiều người thù cai tổng, trương tuần,.. Thì cứ độ họ đứng đâu thì lúc đèn bị chụp là họ tìm đến đánh trả thù mấy tên quan này. Mấy cặp trai gái thích nhau thì dẫn đi xa cái đình giao hoan,..có mấy tấm tranh vẽ về các phong tục đó. Tục hát nằm thì trai làng này sang làng kia hát quan họ xong thì đám con gái làng kia đi theo về vào trong nhà có những tay hát chuyên nghiệp được mướn hát để dạy đám trong làng. Họ nằm hát trong bóng tối rồi ai thích ai thì cứ kéo nhau ra khỏi nhà để tỏ tình như Trăng sáng vườn chè. Theo phong tục của làng nếu không làm như vậy thì thần hoàn về quở và năm đó trâu bò, heo trong làng bị dịch, làm ăn thất mùa,…
Mình nhớ có lần mình viết chữ c... hay l... thì các bà nhảy đảnh đảnh lên như các cụ khi xưa nghe truyện Kiều, tả Thuý Kiều đang tắm hay leo rào sang nhà Kim Trọng nên sau đó phải thay vào các từ như chim, bướm nhưng vẫn bị chụp mũ là ăn nói bậy bạ trong khi trên các diễn đàn khác của đám bạn ngoại quốc thì người ta dùng các từ chính xác để diễn tả tư tưởng của họ. Nếu đám bạn còn tuổi vị thành niên thì còn hiểu nhưng nay đa số là bà Nội ông ngoại hết nhưng lại sợ một cái gì vô hình, có người thì bảo là sợ thầy cô la. Thầy cô cũng sờ bướm rờ chim như ai thì có gì đâu phải lo ngại. Cái tập tục đã vô hình trung trở thành một cái chuồng vô hình mà ta tự giam hảm vào.
Cứ tưởng tượng, một người là chứng nhân cho một sự việc, muốn ghi lại trong chớp nhoáng, phải trăn trở là mình không được viết về chính trị, sợ diễn biến hoà bình, an ninh mạng, không được viết thô tục, bướm, chim, kỵ huý, tên vua mấy đời hay tên con chó, con mèo của hoàng hậu như câu truyện “thằng nào bảo thái” của trạng Quỳnh,… thì rốt cuộc chẳng muốn viết gì cả.
Người Tây họ cũng có những thói quen do Tín ngưỡng của họ áp đặt. Mình nhớ có lần mới sang Tây thì một gia đình Tây không quen nhưng gửi thư mời mình đến nhà họ ăn Giáng sinh với gia đình họ. Ông Tây này một thời đi lính sang VN nên có hỏi hội cựu chiến binh Đông Dương muốn mời một gia đình tị nạn trong ngày thế giới mừng chúa ra đời dùng cơm với gia đình họ. Mình thân với gia đình này đến khi họ về hưu và dọn về Biarritz. Có lần mấy đứa con gái của họ hỏi mình cho xem tranh vẽ thì mình đem các tranh vẽ ngoại cảnh và khoả thân đến thì bà mẹ la không cho thằng con trai 7 tuổi xem. Dặn mình không nên vẽ khoả thân.
Người mình như con thú, sống trong cái chuồng Nho Giáo cho nên khi ra hải ngoại hay lớn lên ở trong nước vẫn sinh sống, tư duy như con thú trong cái chuồng vô hình kia như bám víu vào một cái vô hình gì đó gọi là phong tục như Dustin Hoffman trong phim Papillon, dù không còn bị cùm chân tay như xưa, bám víu vào căn nhà trên đảo, nuôi con heo trồng rau trong khi Steve Mcqueen lại muốn trốn thoát hòn đảo ngục tù.
Cái buồn cười là mình có hỏi nhiều người về phong tục hay lí do tại sao thì không ai biết cả. Đa số người lớn tuổi chỉ nghe ngày xưa ông bà nói vậy rồi chế lại hoặc hiểu sai. Mình nhớ có lần đọc một cuốn sách của một ông đại diện dòng Tôn thất. Ông ta khuyên ngày xưa dân An Nam mình ăn trầu theo câu tục ngữ "miếng trầu là đầu câu chuyện" và khuyên người mình sang Mỹ thì khi gặp nhau nên mời nhau cái kẹo cao su vì ngày nay không ai ăn trầu cả. Mình có đọc một tài liệu của Tây khi còn đô hộ VN, nói về phong tục ăn trầu vì có lẻ người VN khám phá ra trong chất vôi và lá trầu đã giúp họ không bị hư răng. Người ta nhuộm răng đen vì có chất bảo trì các răng để khỏi bị hư vì chất nhuộm như một chất men bao phủ lấy hàm răng không bị bacteria phá hủy. Tiếc mình không học về nha khoa nếu không sẽ nghiên cứu cái chất nhuộm răng này và làm cho trắng để bán.
Chúng ta dù muốn dù không cũng đã thay đỗi như cái cây được bứng từ VN đem ra hải ngoại để trồng và lớn dần trong phong thổ xứ người còn những người bạn ở VN thì cũng thay đổi dù vẫn ở trong nước nhưng 40 năm qua, họ như những cái cây được uốn nắn, phân bón bởi người làm vườn khác VNCH khi xưa nên cũng thay đổi rất nhiều cho nên khi mình về gặp lại người thân cũng thấy ngỡ ngàng khi nói chuyện với nhau, họ dùng những từ sau 75 trong khi mình thì dùng những từ trước 75, sẽ mai một trong tương lai.
Như ai đã từng nói " một người tự do là một người từ chối một bửa tiệc mà không cần phải kiếm cớ để từ chối". Ngày nay sống ở hải ngoại nhất là gần tuổi về hưu nhưng tại sao chúng ta vẫn cứ tạo ra một cái chuồng vô hình, giam hảm chúng ta như một tên Nô lệ? Có lẻ chúng ta vẫn sợ hãi? Vì cái chuồng vô hình kia? Hay vì chúng ta có thói quen sinh hoạt trong cái chuồng ấy quá lâu chăng? Như con chim sợ đàn bỏ rơi? Tại sao ta không muốn làm con chim đại bàng hay con ó để bay cao để thấy các phương trời xa lạ thay vì bay thấp lè tè để chỉ nhìn cái đuôi phía sau của con chim đang bay trước mình?
Khi xưa mình học Diderot, Montesquieu, Jean Jacques Rousseau,.. nhưng có lẻ câu nói của Voltaire đã ám ảnh mình suốt cuộc đời là "Tôi không đồng ý với những gì Anh nói nhưng tôi sẳn sàng chết để bảo vệ cho Anh được cái quyền nói". Mình đọc Đâu đó cho là câu này do bà viết về tiểu sử của ông Voltaire nói,
Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo phơi nắng Sơn đen
Sơn đen
