Ngày này cách đây 28 năm, vợ chồng mình mất một đứa con 8 tháng còn trong bụng đồng chí gái. Một hôm đi làm về, đồng chí gái kêu răng nó không đạp nữa. Chở vợ vào nhà thương thì họ kêu là đứa bé trong bụng ngưng thở, phải trục xuất bào thai để bảo toàn tính mạng đồng chí gái. Sau đó hai vợ chồng lên chùa cầu nguyện, ông thầy trù trì an ủi rồi giảng về cuộc đời vô thường. Bổng nhiên ông ta kêu “je pense donc je suis” rồi hít sâu vào rồi kêu à thật dài “positive thinking”. Rồi hỏi mình có nhớ không, mình kêu bài học vỡ lòng môn Luận Lý năm đệ nhất B với thầy Nguyễn Minh Diễm. Tôi suy nghĩ nên tôi hiện hữu.
Mỗi lần đi chùa, cúng xong là ông thầy trù trị đến nói chuyện với mình, sau đó kêu xuống thọ trai ngồi cùng mâm với thầy khiến họ hàng bên vợ hơi lo. Mình chả cúng dường gì cho chùa trong khi họ cúng mấy chục ngàn để xây chùa, có tên trên bảng vàng lại không được ngồi ăn với thầy. Chán Mớ Đời
Đi Âu châu quan sát đời sống bên đó và so sánh với đời sống tại Hoa Kỳ thì mình ngạc nhiên khi nhận thấy trong xe lửa cũng như Métro, không thấy người Pháp cầm sách đọc như xưa, bù lại là những điện thoại cầm tay. Đến nhà mấy người bạn cũ, thấy ít sách trên các kệ sách, khác với khi xưa. Họ là những người khuyến khích mình và cho mượn sách đọc. Hồi đó mới sang Tây thấy Tây đầm cùng lứa tuổi, sao chúng giỏi quá, hiểu biết nhiều nên vào thư viện mượn sách đọc mệt thở để hiểu chúng nói gì.
Tò mò mở máy truyền hình, mình không còn thấy trên đài truyền hình pháp các chương trình giới thiệu sách như xưa với ông Bernard Pivot mà khi xưa người Pháp thức khuya để nghe ông ta phỏng vấn các tác giả mới xuất bản sách của họ trên chương trình truyền hình Apostrophes. Chương trình khiến người Pháp đọc sách nhiều hơn. Ra FNAC, thấy dân ngồi đủ nơi để đọc sách hay vào trung tâm văn hoá Pompidou. Bạn bè khi gặp nhau hay đấu khẩu về cuốn sách này hay tác giả kia. Đi xe lửa, vào công viên, đâu đâu cũng thấy dân tình cầm cuốn sách.
Kỹ nghệ thông tin với các điện thoại thông minh, đã thay đổi lối sống và tư tưởng của người Pháp cũng như đa số người dân trên thế giới, tạo nên một nền văn hoá mới được toàn cầu hoá qua các mạng lưới xã hội.
Chúng ta đang chứng kiến sự suy giảm khả năng hiểu đọc qua nhiều thế hệ. Chúng ta đọc ít hơn, ghi nhớ ít hơn những gì chúng ta đọc và cố gắng để tham gia vào quá trình phân tích phê phán và đối thoại. Và nếu xu hướng này tiếp tục, chúng ta có nguy cơ làm suy yếu chính nền tảng của xã hội mình đang sống. Về Pháp mình cũng nhận thấy người Pháp ít đọc sách trong métro hơn khi xưa. Ai nấy đều nhìn vào màn hình của điện thoại thông minh, ngón tay nhấn lia lịa và nụ cười trên môi. Người Mỹ thì trung bình không đọc nổi một cuốn sách trong một năm. Trên máy bay, chỉ thấy có mình đọc cuốn sách trong khi mọi người dán mắt vào màn hình, hay xem phim trên laptop của họ.
Khôi nguyên Nobel văn chương Albert Camus
Khi xưa, khi ít ai biết đọc, mọi người trong làng tụ tập tại nhà thờ vào mỗi buổi sáng chủ Nhật để nghe ông cố đạo đọc các tin tức, mẫu chuyện được ghi lại trong tân ước. Người xưa chỉ biết những tin tức được ghi chép trong thánh kinh. Đến khi các người Hy Lạp chạy sang Ý Đại Lợi tỵ nạn vì bị đạo quân Ottoman chiếm đóng xứ họ trên 400 năm. Người Âu Châu mới biết đến các tư tưởng của Socrates và các nhà hiền triết xưa của nền văn minh Hy Lạp. Cuộc giao thoa của hai nền văn minh La-Hy đã dấy lên phong trào Phục Hưng tại Ý Đại Lợi rồi đưa đến nhưng tư tưởng của thế kỷ ánh sáng, khiến khoa học phát triển như ngày nay giúp người Tây phương thống lĩnh toàn cầu vào thế kỷ 19 và 20.
Trong thời đại yêu cuồng sống vội, yêu chuộng nội dung ngắn gọn và phương tiện truyền thông lan truyền, như video tải lên chỉ được 90 giây, người ta phải cô động bao nhiêu thông tin ngắn gọn, trở nên những khẩu hiểu hơn là phân tích vấn đề. Quá nhiều người trong chúng ta đã mất - hoặc đang mất - sự tập trung và kiên nhẫn đối với các văn bản dài, phức tạp. Chúng ta lướt qua và quét thay vì đọc kỹ. Khoảng chú ý của chúng ta đã thu hẹp lại chỉ còn vài giây. Mặc dù công nghệ đã cho phép phổ biến thông tin rộng rãi, nhưng nó cũng đã phân mảnh suy nghĩ của chúng ta. Chúng ta bị choáng ngợp bởi tiếng ồn và chủ nghĩa giật gân. Người ta tạo tin bựa để câu View. Khi xưa chúng ta thấy ngoài phố các sạp báo thì nay cũng có nhóm người chỉ thu nhặt các tin tức trên mạng, tải về sạp thông tin của họ. Nhiều khi chỉ là tin dỏm fake news. Cố câu được nhiều View.
Tiêu đề giật gân và bài đăng trên mạng xã hội thu hút cảm xúc của chúng ta hơn là lý trí, khiến chúng ta dễ bị thông tin sai lệch. Những tấm ảnh được sửa chửa bởi ứng dụng hay AI. Mình hay bị dính mấy vụ này, thấy ảnh lạ nên nhấn rồi thấy toàn là quảng cáo nên sau này lười khi phải nhấn đường dẫn. Có người nói mình sao không chịu cho quảng cáo trên bờ lốc của mình vì số lượng người đọc nhiều mỗi ngày nhưng mình sợ họ phải bị thọ tiễn như Ngủ Cơ bởi quảng cáo bắn như mưa. Như lọt vào ma trận của quảng cáo, nhấn lộn là bị bay theo vùng cỏi trên.
Chúng ta chia sẻ các bài viết mà không đọc chúng, chỉ đơn giản là phản ứng với các tiêu đề và tóm tắt khiêu khích. Bối cảnh, sắc thái và độ chính xác không còn quan trọng nữa. Sự thật khách quan đã trở thành thứ yếu so với cảm xúc chủ quan và động cơ thúc đẩy. Nhiều khi mình cũng bị lầm thấy ai đó tải bài hay hình ảnh. Mình thấy nhiều tấm ảnh rất đẹp nên tải về. Sau này mới biết là do trí tuệ nhân tạo làm nên Chán Mớ Đời.
Đó là nguy cơ ngày nay, người ta cứ tìm tin tức hợp với tiêu chí của mình để đọc hay chia sẻ. Dần dần tự độc tôn hóa cho rằng mình hoàn toàn đúng và những ai chỉ trích hay chê mình là bọn phản động, phát xít, kỳ thị chủng tộc, xem thường phụ nữ, chế độ phụ hệ này nọ. Facebook cứ hay cho xem hình những người mình có thể biết để làm bạn, khám phá ra mấy người mướn nhà thì thất kinh. Không hiểu họ sử dụng ứng dụng nào mà thay đổi hình dạng của họ khiến mình thất kinh, thấy tên thì quen mà nhìn hình ảnh thì phải mất thì giờ khá lâu để nhận ra họ. Đúng là thế giới ảo.
Nếu không có khả năng đọc hiểu, chúng ta không thể xem tin tức một cách chu đáo và đưa ra quyết định hợp lý khi làm việc hay đầu tư. Chúng ta mất khả năng phân tích kỹ lưỡng các vấn đề, suy nghĩ phản biện, hiểu các quan điểm khác nhau, phát hiện ra các ngụy biện logic và cân nhắc bằng chứng. Ý kiến của chúng ta được định hình bởi lời lẽ gây hoang mang và xác nhận thành kiến hơn là sự thật. Chúng ta tiếp nhận thông tin, nhưng chúng ta không thực sự tiêu hóa nó. Con tằm ăn lá dâu để nhả tơ, chúng ta đọc sách báo để nhận định riêng tư, độc lập thay vì lập lại những gì ai đó phát biểu.
Điều này làm xói mòn nền tảng của một nền dân chủ lành mạnh - một dân số có học thức. Chỉ biến chúng ta thành một cái phát thanh cho một chủ nghĩa, ý thức hệ hay Đảng phái nào đó. Lên mạng chửi bới những ai không đồng ý với quan điểm của mình cho rằng bọn phản động, phát-xít, phản động xét lại. Thêm ảnh hưởng của chủ nghĩa thức tĩnh khiến rối như canh hẹ.
Ngày nay, nếu một ai sở hữu một tài khoản trên mạng, có nhiều người nhấn like hay View, sẽ được trả tiền nên họ quên vấn đề chính là chia sẻ tin tức mà chỉ muốn kiếm tiền nên làm mọi cách để thu hút độc giả hay khán giả. Nghe nói nếu có 1 triệu View sẽ được trả $5,000. Do đó chúng ta thấy nhiều người ngồi nhà, chửi bới thiên hạ để câu Like hay View. Người thì chửi cộng sản để thu hút người xem chống cộng. Còn người thì lên tiếng chửi Nguỵ quân ngụy quyền để câu View người theo cách mạng,… tự nhiên ai cũng trở thành các bình luận gia chính trị, thể thao xuất chúng cả. Đúng hơn là tín đồ văn hóa chửi.
Có thể nói rằng mọi người đã mất gần như hoàn toàn kỹ năng đọc hiểu. Chính xác hơn là chúng ta đã quên cách áp dụng kỹ năng đọc hiểu vào phương tiện truyền thông hiện đại. Chúng ta vẫn giữ được các khả năng nhận thức căn bản nhưng chúng ta không sử dụng chúng. Chúng ta phản ứng với các video YouTube, Tik Tok mang tính chính trị thay vì xem, xem xét và đặt câu hỏi về chúng. Xem như chúng ta thụ động nhận các tin tức, thay vì chủ động trong cách thanh lọc suy nghĩ như con tằm ăn lá dâu nhã tơ. Như cuộc bầu cử vừa qua, rất ít người vào trang nhà của các ứng cử viên để xem chương tình hành động của họ là gì để xem có khả thí, hợp với suy nghĩ của mình. Họ chỉ đọc các tin tức giật gân, fake news rồi thấy ai khác ý tưởng của mình là chửi bới. Miệng thì bô bô dân chủ tự do ngôn luận một chiều.
Khi xưa đi học, đọc vài câu ca dao, truyện Kiều hay Cung Oán Ngâm KHúc, thầy cô bắt chúng ta viết tiểu luận, giải thích lý do tác giả viết lên mấy câu trong các tập sách này. Ngày nay, giới học sinh đi học, chỉ cần mở AI là được ngay bài tiểu luận, đem nộp cô thầy dù không hiểu gì hết. Đi thi thì bù trớt vì không làm được bài. Thầy cô không thể trù dập được. Không khác chi những người đi mua bằng tiến sĩ,…
Chúng ta quét các bài đăng trực tuyến để tìm quan điểm xác nhận thành kiến của mình thay vì xem xét các góc nhìn khác. Chúng ta cho phép suy nghĩ của mình bị ảnh hưởng bởi những tiếng nói lớn trên phương tiện truyền thông xã hội thay vì diễn ngôn hợp lý. Chúng ta đã trở nên lười biếng về mặt trí tuệ, không rèn luyện được các khả năng phản biện của mình. Do đó chúng ta dễ bị ảnh hưởng bởi văn hoá thức tĩnh Woke hay MAGA rồi cãi nhau. Mình nhớ khi xưa, còn bé hay ngồi hóng chuyện người lớn, khi họ nói về chính trị hay đá banh thì nghe rồi chạy trong xóm hay lên trường nói lại, cứ như mình tư duy đột phá.
Ngày nay cũng vậy, tuy đã lớn nhưng chúng ta vẫn lập lại những gì nghe trên đài truyền hình, hay trên mạng. Theo tin tức cho biết chương trình 5 bà nói chuyện cà kê dễ ngỗng chỉ có 83,000 khán giả, còn chương trình 5 trên đài Fox chỉ có đâu 182,000 khán giả. Các đài này đang tính dẹp mấy chương trình không câu khách để bán quảng cáo. Người Mỹ bắt đầu thức tỉnh, bớt nghe các cố đạo truyền hình. Cuộc bầu cử vừa qua cho thấy các đài truyền hình đã xa rời thực tế.
Có thể quá đơn giản khi nói rằng chúng ta đã mất hoàn toàn kỹ năng đọc hiểu. Nói chính xác hơn là chúng ta đã quên cách áp dụng kỹ năng đọc hiểu vào phương tiện truyền thông hiện đại. Chúng ta vẫn giữ được các khả năng nhận thức căn bản nhưng chúng ta không tận dụng chúng. Chúng ta phản ứng với các video YouTube có nội dung chính trị thay vì xem, xem xét và đặt câu hỏi về chúng. Nếu chưa biết rõ vấn đề, có thể xem chương trình khác, phản bác lại để có một cái nhìn khác về vấn đề, giúp chúng ta tự tìm cho mình một đáp số cho vấn đề. Thật sự khi có đối thoại, chúng ta hiểu rõ thêm vấn đề nên khi từ chối đối thoại thì sẽ khó tiến bộ trong lập luận. Nhớ dạo còn ở Việt Nam, ông cha dòng Tên, Louis Leahy của giáo hoàng học viện, có dạy mình và cho mượn cuốn sách học đọc nhanh. Vấn đề là có hấp thụ hết tin tức trong sách báo khi đọc nhanh.
Chúng ta quét các bài đăng trực tuyến để tìm quan điểm xác nhận thành kiến của mình thay vì xem xét các góc nhìn khác. Cái này nguy hiểm vì kỹ thuật số theo dõi chúng ta và bắn toàn các tin tức phù hợp với suy nghĩ của chúng ta, càng khiến chúng ta lún sâu vào vũng lầy của bản ngã. Chúng ta để suy nghĩ của mình bị ảnh hưởng bởi những tiếng nói lớn trên mạng xã hội thay vì các bài diễn thuyết hợp lý. Chúng ta trở nên lười biếng về mặt trí tuệ, không rèn luyện được các khả năng phản biện của mình để tạo nên một tư duy cho riêng chính mình.
Khi mới qua Hoa Kỳ, xem đài truyền hình, họ luôn luôn mời hai nhân vật đại diện cho phe tả và phe hữu để bàn về một đề tài, giúp khán giả có thể nghe được nhận xét, lý lẻ của hai bên cho một vấn đề, giúp họ có cái nhìn sâu hơn về đề tài. Nay thì chương trình có 5 người xướng ngôn viên, cùng một phe nói về đề tài nên nhàm chán, chỉ có 83,000 khán giả hay 182,000.
Đọc không chỉ là một kỹ năng thực dụng. Nó giúp chúng ta tiếp xúc với những ý tưởng, nền văn hóa và trải nghiệm mới. Sách cho phép chúng ta tưởng tượng ra cuộc sống của người khác, mở rộng thế giới quan của chúng ta. Đọc sâu sắc, suy ngẫm rèn luyện khả năng tinh thần của chúng ta. Nó phát triển sự tập trung, kỹ năng phân tích và tư duy trừu tượng. Đọc xây dựng sự đồng cảm và lòng trắc ẩn. Thông qua các câu chuyện, chúng ta có được những hiểu biết sâu sắc về tình trạng của con người. Sự xói mòn khả năng đọc phản biện cản trở sự phát triển nhận thức và trí tuệ cảm xúc.
Sau khi ChatGPT ra đời, một số người cho rằng AI gây ra mối đe dọa hiện sinh lớn nhất trong thời đại của chúng ta. Các thuật toán tiên tiến có thể tự động hóa công việc, cho phép thao túng thông qua deepfake và biến thông tin sai lệch thành vũ khí. Nhưng các hệ thống AI vẫn do con người thiết kế. Khả năng của chúng bị hạn chế bởi những gì lập trình viên phát triển. Mặc dù có khả năng gây nguy hiểm, nhưng AI hiện tại lại thiếu khả năng cảm nhận - khả năng suy nghĩ và cảm nhận. Hôm qua có đọc một bài viết của một doanh nhân cho biết là sử dụng ChatGPT để tìm kiếm thì khám phá ra ChatGPT cũng bựa chuyện về công ty của ông ta.
Mình có thử nhờ AI biên tập lại một bài viết, có hỏi vài người thì họ cho biết AI viết lại khá hay nhưng không lột tả cái tính trào phúng của mình.
Ngày nay, người Pháp không dám chào khi lên hay xuống xe buýt vì văn hóa thức tĩnh
Ngược lại, sự biến mất của khả năng đọc phản biện gây hại cho tâm trí có tri giác của hàng tỷ người. Tâm trí thiết kế, xây dựng, điều chỉnh và sử dụng công nghệ vì mục đích tốt hay xấu. Tâm trí đưa ra những phán đoán đạo đức với hậu quả toàn cầu. Việc mất đi khả năng hiểu thế giới xung quanh và hiểu được những ý tưởng phức tạp là một cuộc khủng hoảng hiện sinh.
Nhớ khi xưa, học Truyện Kiều thì khi đọc mấy câu mà ông Nguyễn Du tả vẻ đẹp của hai chị em Thuý Vân Thuý Kiều “mai cốt cách, tuyết tinh thần, mỗi người mỗi vẻ mười phân vẹn mười” khiến mình tưởng tượng ra hai chị em đẹp ra sao hay khi đọc Kim Dung tả các cô gái trong truyện của ông ta thì mê, tưởng tượng đến vẻ đẹp của Tiểu Long Nữ, Chu Chỉ Nhược khiến mình cứ mơ mơ màng màng đến một người con gái đẹp nức nở đến khi xem phim bộ thì chán mớ đời vì không đẹp như mình mơ khi xưa. Hay đọc những chuyện phiêu lưu của Jules Vernes giúp mình mơ thám hiểm đi chu du khắp thế giới.
Không kỹ thuật toán nào có thể thay thế được trí tuệ và khả năng phân tích của con người. Nhưng không thuật toán nào cần làm như vậy nếu chúng ta đã từ bỏ - bán buôn - một thiên niên kỷ các kỹ năng đọc phản biện và tư duy. Lịch sử cho thấy nhờ sự suy nghĩ mà con người mới tạo dựng được một nền khoa học tân đại, giúp thế giới thay đổi, tốt đẹp hơn. Nhưng nay khi sự suy nghĩ bớt đi thì khó mà có thể tạo dựng khám phá ra các ý tưởng mới lạ.
Mỗi người chúng ta có thể nỗ lực đọc theo nhiều cách khác nhau, suy ngẫm sâu sắc và xác minh các tuyên bố trước khi truyền bá chúng. Chúng ta cũng có thể áp dụng các kỹ năng đọc phản biện một cách có ý thức vào phương tiện truyền thông hiện đại thay vì phản ứng theo phản xạ. Nhưng lựa chọn và hành động của cá nhân là không đủ.
Sự suy giảm khả năng hiểu bài đọc là một hiện tượng phức tạp. Không thể rút gọn thành những lời giải thích đơn giản như "công nghệ đã hủy hoại khả năng tập trung của chúng ta". Và đổ lỗi cho GenZ là bỏ qua những lỗ hổng lớn đối với thông tin sai lệch có cấu trúc kém được thể hiện bởi những người dùng lớn tuổi đã đổ xô đến Qanon. Nhất là khi về già, não bộ sẽ có vấn đề. Do đó khả năng hiểu đọc rất quan trọng để giúp phát triển hay giữ gìn an toàn não bộ. Các nghiên cứu cho biết là đọc sách, suy nghĩ giúp các neuron hoạt động nếu không sẽ bị đào thải.
Những cách hiểu đơn giản này không nắm bắt được những sắc thái. Chúng ta không thể bỏ qua việc các nền tảng kỹ thuật số hiện đang thống trị bối cảnh truyền thông hiện đại. Mặc dù các công nghệ này cho phép thông tin lan truyền nhanh chóng, nhưng chúng lại ưu tiên nội dung ngắn gọn được tối ưu hóa để thu hút sự chú ý. Các thuật toán nâng cao nội dung giật gân giật gân hơn là diễn ngôn sâu sắc. Nhất là tin tức bị chận như Facebook đã chận các tin tức không có lợi cho bà Kamala trong khi X thì tha hồ mà xào nấu về bà Kamala. Khi tin tức bị ngăn chận nhất là theo tin tức ngoài luồng thì chính phủ chỉ cho phép vài công ty về AI được hoạt động để giúp chính phủ kiểm soát như các mạng xã hội. Phải xem để biết mà mua cổ phiếu công ty nào.
Các mạng xã hội tạo ra mảnh đất màu mỡ cho thông tin sai lệch, đặc biệt là những thông tin sai lệch mang tính cảm xúc. Các khái niệm phức tạp, chân thực trở nên khó khăn để cắt đứt tiếng động. Khi xưa đọc báo hay sách chúng ta có thể hình dung hay tưởng tượng nay thì họ cố tình đánh vào tâm lý của chúng ta bằng hình ảnh khiến chúng ta khó cưỡng lại.
Môi trường truyền thông kỹ thuật số hiện đại rèn luyện bộ não của chúng ta theo những cách trái ngược với việc đọc đắm chìm, chiêm nghiệm. Luồng kích thích vô tận phân mảnh sự tập trung của chúng ta thành những mảnh vỡ nhỏ. Chúng ta thực hiện nhiều tác vụ cùng lúc trên các ứng dụng và trang web, khiến bản thân tiếp xúc với nhiều ý tưởng khác nhau nhưng lại nắm bắt được rất ít. Sự chú ý của chúng ta lướt nhanh từ bài đăng này sang bài đăng khác mà không đi sâu vào bất kỳ chủ đề nào. Mình để ý khi đầu óc lùng bùng vì nhiều ý tưởng loạn xã ngầu trong đầu nên nhiều khi viết chạy loang quanh, đủ đề tài, khiến mất cảnh giác, chú tâm và đề tài mình muốn kể. Có lẻ ảnh hưởng của tin tức quá nhiều.
Thiết kế của các ứng dụng và trang web cố tình khai thác các điểm yếu về mặt tâm lý của chúng ta: Kéo để làm mới và tự động phát đánh lừa bộ não của chúng ta bằng những điều mới lạ vô tận. Thông báo làm gián đoạn suy nghĩ của chúng ta bằng các lời nhắc bên ngoài. Các tiêu đề giật gân lợi dụng cảm xúc để đánh cắp sự tò mò. Các thuật toán tìm hiểu chính xác nội dung nào khiến chúng ta bị cuốn hút. Chẳng mấy chốc, tâm trí của chúng ta được đào tạo theo kiểu Pavlov để thèm khát sự xao lãng. Vụ này mình thấy rất nhiều, nhiều người cứ bỏ tấm ảnh kích thích tính tò mò của thiên hạ để cho họ lọt vào ma trận với toàn là quảng cáo và nguy hiểm nhất là muốn đọc thì phải để cho họ làm cookies.
Tệ hơn nữa, môi trường này thường che giấu nội dung vô vị đằng sau các giao diện hấp dẫn được tối ưu hóa để tối đa hóa thời gian trên trang web. Chúng ta chịu đựng những video nhàm chán, lặp đi lặp lại chỉ để xem chúng sẽ như thế nào. Chúng ta không thể rời mắt khỏi những người đẹp đang rao bán những lời khuyên vô nghĩa. Các trang web chứa đầy quảng cáo và trình theo dõi làm giảm ý chí tập trung của chúng ta. Sự chú ý của chúng ta được kiếm tiền để làm giàu cho những người thành thạo sự xao lãng. Mình xem trên YouTube nhiều chương trình nhưng sau vài lần thì nhàm chán vì họ chỉ bơm lại các tin tức cũ để câu View, kiếm tiền.
Trong khi đó, các văn bản dài chứa đầy thông tin quan trọng phải vật lộn để cạnh tranh. Giao diện của chúng không được thiết kế để gây nghiện mà để làm sáng tỏ diễn ngôn. Chúng tôn trọng quyền tự quyết của người đọc thay vì bẫy họ bằng thuật toán. Những người sáng tạo ra chúng quan tâm đến sự thật hơn là nhấp chuột. Nhưng những ốc đảo đọc và suy nghĩ này ngày càng trở nên xa lạ với tâm trí hiện đại vốn quen với sự kích thích giác quan liên tục. Độ sâu của chúng đòi hỏi sự kiên nhẫn và nỗ lực phân tích mà có vẻ không tự nhiên sau nhiều năm lướt qua và cuộn.
Phương tiện truyền thông kỹ thuật số cũng mang lại nhiều mặt tích cực, chẳng hạn như cho mọi người tiếp xúc với nhiều góc nhìn khác nhau mà họ có thể không bao giờ gặp phải nhưng phải đổi trang mạng. Nhưng thiệt hại kèm theo đối với khả năng tập trung là có thật.
Các nghiên cứu xác nhận rằng những người làm nhiều việc cùng lúc (Multi-task) phải vật lộn để lọc ra những thứ gây mất tập trung và tập trung vào các nhiệm vụ đòi hỏi nhận thức. Những người sử dụng nhiều phương tiện truyền thông trực tuyến thường lướt qua nhiều trang nhưng lại có ít chiều sâu kiến thức hơn. Những người bản địa kỹ thuật số suy nghĩ và đọc theo những cách rời rạc rất khác so với các học giả biết chữ trong quá khứ. Có lẻ vì vậy ngày nay người ta đang tìm về Chánh niệm, thiền định.
Mặc dù các mối liên hệ nhân quả cần được nghiên cứu thêm, nhưng các mối tương quan đủ đáng lo ngại để đảm bảo sự can thiệp. Bản thân cấu trúc của phương tiện truyền thông hiện đại đe dọa đến những khả năng này, nhưng sự thay đổi trong chính sách, cải cách giáo dục và thói quen cá nhân có thể giúp khôi phục khả năng đọc sâu. Mình thấy nhiều người khi xưa viết nhiều nhưng nay chuyển cách; viết dăm ba câu ngắn kèm theo tấm ảnh không liên quan gì cả để câu View. Mình để ý bài nào mình kể nhiều và dài thì thường ít ai đọc lắm. Nhưng tải tấm ảnh lên thì được nhiều View.
Nhưng sẽ không công bằng nếu chỉ đổ lỗi cho công nghệ. Nền kinh tế của ngành công nghiệp tin tức đã phát triển theo hướng ưu tiên lợi nhuận hơn dịch vụ công. Khi các mô hình doanh thu truyền thống sụp đổ, nhiều kênh truyền thông theo đuổi lượt nhấp và chia sẻ hơn là báo chí chất lượng. Họ tràn ngập các nguồn cấp dữ liệu với các nội dung hỗn tạp gây mất tập trung thay vì nội dung viết có nội dung. Chu kỳ tin tức 24 giờ thúc đẩy tốc độ hơn là độ chính xác. Những áp lực về mặt thể chế này khiến những câu chuyện sắc thái, được nghiên cứu khó phát triển hơn.
Các trường học phải đối mặt với áp lực rất lớn trong việc giảng dạy theo các bài kiểm tra chuẩn hóa. Các nhà giáo dục dạy các kiến thức toán học và khoa học nhiều hơn là các kỹ năng tư duy phản biện. Bài viết trình bày ít được chú trọng hơn các bài luận theo công thức. Học sinh thường được khen thưởng vì học thuộc lòng nhiều hơn là phân tích độc đáo. Hệ thống này ngăn cản sự tò mò về mặt trí tuệ và sự kiên nhẫn cần thiết để đọc sâu. Cứ tưởng tượng tất cả học sinh trong lớp nhờ AI viết tiểu luận để nộp cho ngày mai, cô hay thầy giáo khám phá ra các bài nộp đều viết tương tự bởi AI.
Ngoài ra, nghèo đói và bất bình đẳng đóng vai trò chính. Khả năng đọc hiểu có mối tương quan chặt chẽ với tình trạng kinh tế xã hội. Những người phải vật lộn để đáp ứng các nhu cầu căn bản có ít thời gian và năng lượng hơn cho sách. Các khu vực nghèo phải chịu cảnh trường học thiếu kinh phí với các lớp học quá đông và nguồn lực hạn chế.
Những bất lợi về môi trường này trở thành rào cản đối với việc biết chữ.
Các khuôn mẫu văn hóa cũng có tác động. Nhiều người sai lầm khi cho rằng đọc sách là một hoạt động trí tuệ không thú vị, đặc biệt là đối với nam giới. Ngay cả những người ham đọc sách cũng bị gắn mác là mọt sách. Sự kỳ thị xã hội tạo ra sự xung đột về mặt tâm lý đối với việc đọc sách. Đặc biệt là đối với những thanh thiếu niên quá lo lắng về hình ảnh của mình trong thời đại văn hoá xeo-phì.
Vấn đề này đan xen nhiều chủ đề xã hội phức tạp - công nghệ, phương tiện truyền thông, kinh tế, giáo dục, nhân khẩu học và văn hóa. Không có nguyên nhân hoặc giải pháp đơn lẻ nào. Sự suy giảm khả năng hiểu đọc gây ra những tác động đáng lo ngại cho toàn xã hội. Các công cụ cần thiết để hiểu được một thế giới ngày càng phức tạp đang bị đe dọa. Nếu không có khả năng và khuynh hướng đọc sâu, chúng ta sẽ mất đi những năng lực căn bản để hiểu các vấn đề, đánh giá sự thật, tranh luận một cách tôn trọng, đồng cảm với các quan điểm khác nhau, phân biệt sự thật với sự dối trá và tham gia trí tuệ vào phương tiện truyền thông. Sự thật ngày nay, chúng ta thấy người ta không tôn trọng ý kiến khác với định kiến của mình.
Hậu quả thấm nhuần vào nhiều khía cạnh của đời sống công đồng. Trong chính trị, diễn ngôn bị pha loãng thành những khẩu hiệu thiếu suy nghĩ, chủ nghĩa giật gân và chủ nghĩa bộ lạc. Nếu không có phân tích sắc thái, các đảng phái sẽ truyền bá thông tin sai lệch để xác nhận thành kiến của họ. Người bỏ phiếu đưa ra những lựa chọn thiếu hiểu biết. Phạm vi đưa tin của phương tiện truyền thông chuyển sang đưa tin về đua ngựa và khiêu dâm phẫn nộ thay vì phân tích các vấn đề hợp lý. Sự chia rẽ đảng phái ngày càng lớn khi chúng ta mất đi các nguồn thông tin chung và cách giao tiếp giữa các khác biệt - xã hội phân mảnh mà không có sự hiểu biết chung về sự thật. Sự thật được xem là những gì chúng ta nghĩ là đúng. Ai không thuận ta là sai. Đó là vấn đề của xã hội hiện nay.
Sự tham gia của công dân bị ảnh hưởng vì công dân không muốn đọc các phân tích chính sách và báo chí dài. Bị các nhà hoạt động và quảng cáo chính trị cung cấp thông tin sai lệch, mọi người trở nên thờ ơ, không tham gia và hoài nghi. Cuộc bầu cử vừa qua, ít ai lên trang web của các ứng cử viên để đọc chương trình hành động của họ nếu đắc cử. Cử tri chỉ mon men theo các tin tức trên mạng, được điều phối theo kỹ thuật toán chọn lọc.
Những thách thức xã hội phức tạp bị đơn giản hóa quá mức thành các vấn đề gây chia rẽ theo khuôn mẫu. Các khẩu hiệu phản đối thay thế cho cuộc tranh luận sâu sắc và hoạt động có giáo dục. Các phong trào đưa ra những yêu cầu có ý định tốt nhưng sai lầm do hiểu biết nông cạn. Nếu không có một công dân có khả năng hiểu được sắc thái, nền dân chủ không thể hoạt động lành mạnh.
Khi xưa, ứng cử người ta thấy có nhiều cuộc tranh luận được thực hiện để cử tri có cơ hội nghe lập luận và đường lối, chính sách của ứng cử viên để họ có thể lựa chọn thích đáng người đại diện cho họ trong thể chế bầu cử. Nay chúng ta thấy họ hạn chế vụ tranh luận để bán quảng cáo. Tưởng tượng 1 tỷ đồng mà uỷ ban bầu cử của bà Kamala đốt hết trong vòng 3 tháng mà nay nghe nói còn thiếu nợ.
Quyết định kinh doanh được đưa ra theo phản xạ dựa trên phản ứng bản năng của giám đốc điều hành thay vì nghiên cứu dữ liệu, phân tích và quan điểm. Các chính sách được hình thành để có lợi cho các mục tiêu ngắn hạn thay vì tác động xã hội dài hạn. Các cân nhắc về đạo đức sẽ bị gạt sang một bên nếu các nhà lãnh đạo thiếu khuôn khổ triết học. Các nhà đầu tư thiếu hiểu biết sẽ đưa ra lựa chọn thiên vị theo tin đồn, sự cường điệu và phương pháp tiếp cận thay vì các nguyên tắc cơ bản về kinh tế. Kỹ thuật tài chính lấn át các cải tiến hữu hình đòi hỏi kiến thức khoa học.
Trong y học, việc tránh xa tài liệu y khoa cho phép sự lừa đảo và khoa học giả lan truyền. Bệnh nhân không thể cân nhắc số liệu thống kê, rủi ro và hướng dẫn của chuyên gia. Mọi người từ chối vắc-xin có lợi, sử dụng các chất bổ sung không cần thiết, trải qua các thủ thuật không cần thiết và đưa ra những lựa chọn lối sống thiếu hiểu biết. Sức khỏe cộng đồng sẽ bị ảnh hưởng nếu không hiểu về dịch tễ học. Kinh nghiệm qua nạn dịch COVID cho thấy rõ ràng, chúng ta bị áp lực từ chính quyền để giúp các công ty dược phẩm móc túi chúng ta. Tưởng tượng họ hù rồi sau phải trả $100-$200 để dụ người Mỹ chích ngừa. Chúng ta sống trong thời kỳ mà đạo Đức xuống dốc. Các người mà mình tin tưởng vì họ là thầy giáo, bác sĩ,… họ chính là những người dựa vào lòng tin của chúng ta để làm tiền. Họ cần phải sống nhưng với số nợ $500,000 tiền học sau khi tốt nghiệp thì họ cần tiền để trả nợ nên phải làm những điều không muốn.
Trong mọi lĩnh vực, chúng ta mất đi những cơ sở chung để truyền đạt ý tưởng một cách chính xác. Cứ xem các hội thoại, các người được xem là chuyên gia một vấn đề nào đó, đều lên tiếng chỉ trích nhau, cho thấy không có sự đồng thuận trong khoa học. Nếu không đọc tài liệu phức tạp, vốn từ vựng sẽ bị thu hẹp, diễn ngôn sẽ bị chi phối bởi cảm xúc và các phép loại suy sẽ thay thế sự thật. Điển hình trên mạng, người ta lấy các avatar hay nhấn trái tim hay like, cái mặt giận dữ để biểu cảm, không viết được một chữ. Hay nhắn tin với những chữ viết tắc mà ít ai hiểu vì tuỳ cá nhân, không có sự đồng thuận nào về cách viết gây hiểu lầm. Thậm chí chúc Tết, chúc nhau họ cũng không viết nổi một câu, ngoài lượm trên mạng của ai rồi tải lại.
Chúng ta mất đi sự kết nối với lịch sử, nghệ thuật và văn hóa. Chủ nghĩa phản trí thức gia tăng khi việc đọc bị coi là dành cho giới tinh hoa và không liên quan thay vì trao quyền.
Một xã hội không thể kiên nhẫn đọc những văn bản dài sẽ phải vật lộn để hiểu thế giới theo cách cho phép phán đoán sáng suốt, đồng cảm với những khác biệt, chính sách hiệu quả, tiến bộ công nghệ, công lý kinh tế, lý lẽ khoa học và sự thật dựa trên thực tế chiến thắng những niềm tin sai lầm. Việc khôi phục khả năng đọc hiểu có thể là một trong những ưu tiên cấp bách nhất cho tương lai của nền văn minh. Từ ngày thằng con theo mình học nghề thì mình bắt nói đọc từ đầu đến cuối một hợp đồng để hiểu, và kiểm soát những chi tiết để tránh bị lừa đảo. Vì khi ký là mệt nếu không rõ vấn đề. Không thể nhắm mắt ký đại.
Nhưng có lẻ chính phủ không muốn chúng ta đọc sách và suy nghĩ nhiều vì họ muốn kiểm soát tư tưởng của chúng ta, định hướng chúng ta về sự việc chấp nhận các kế hoạch của họ một cách thành khẩn. Điển hình qua vụ COVID, mình thấy có nhiều bác sĩ lên tiếng chống đối chích ngừa nhưng đều bị kiểm duyệt, xem xong rồi mò lại thì thấy mất tích nay thì mọi chuyện vỡ lẽ ra, chúng ta bị lừa chích thuốc ngừa, được $100,…để chính phủ trả tiền cho Pfizer,… làm giàu.
Khi xưa, truyền thông rất ít người ta nói: “nhất chúa nhì cha thứ ba Ngô tổng thống”, còn ngày nay thì nhất Phây, nhì tik tok thứ ba xeo-phì. Chán Mớ Đời
Sơn đen nhưng tâm hồn Sơn trong trắng, nhà Sơn nghèo dang nắng Sơn đen
Nguyễn Hoàng Sơn
